بوی حنا برای ما ایرانیان تداعیکنندهی حنابندان و بقچهی مادر بزرگهاست. حنا از 5 هزار سال پیش نزد مردمان خاورمیانه و آفریقا استفاده میشده است. در طب سنتی به خاطر خواص فوقالعادهاش برای پوست و مو شناخته میشود. البته خواص حنا منحصر به درمان پوست و مو نیست. حکمای طب سنتی حنا را برای تعداد زیادی از بیماریها توصیه کردهاند.
در این مقاله ابتدا در مورد درخت حنا و ویژگیهای آن صحبت میکنیم. سپس خواص حنا و کاربردهای آن از نظر حکمای قدیم را بررسی میکنیم.
فهرست
- حنا چیست؟
- تاریخچهی استفاده از حنا
- حنا در طب قدیم
- خواص حنا برای موی سر
- خواص حنا برای پوست
- اثرات ضد درد حنا
- سایر خواص حنا
حنا چیست؟
حنا نام درختچهای است که حداکثر ارتفاع آن به 5 متر میرسد. برگهای کوچک، بیضیشکل و کشیده دارد. بیشتر در مناطق گرمسیر رشد میکند. حنا درختچهی مقاومی است و بارندگی کم و شدید را تحمل میکند.
کلمهی “حنا” از زبان عربی وارد فارسی و انگلیسی (Henna) شده است. حنا در بیشتر گویشهای محلی ایران به همین نام به کار میرود ولی در برخی مناطق تلفظ آن کمی متفاوت است. در مناطق ترکمننشین به آن حینا و در جنوب و قشم به آن حنیر میگویند. در زبان کردی هم به آن “خهنه” میگویند که به نظر میرسد با حنا ریشهی مشترک دارد.
حنا بیشتر در قسمتهای مرطوب شرق و شمال آفریقا، بخشهایی از خاورمیانه و جنوب آسیا رشد میکند. در ایران در استانهای کرمان و سیستان و بلوچستان کشت میشود.
- نام فارسی: حنا
- نام عربی: الحناء
- نام انگلیسی: Henna
- نام علمی: Lawsonia Inermis
حنا میوههای کوچک و کروی شکل دارد. غلاف میوهی حنا شبیه غلاف میوهی اسپند است. گلهای درختچهی حنا سفید و گاه مایل به کرمی هستند و به صورت تجمعی رشد میکنند و عطر مطبوعی دارند.
حنا بیشتر به خاطر پودری که از برگهایش حاصل میشود، شهرت دارد. پودر حنا از خشک کردن و آسیاب کردن برگ درخت حنا درست میشود. ولی سایر اجزای آن از جمله گل و تخم نیز قابل استفاده است. از جمله روغن گل حنا. درختچهی حنا از طریق قلمهزدن و کاشت ریشه، تکثیر میشود. برای ثمردهی به صورت مرتب به آبیاری نیاز دارد و سالی 2 تا 3 مرتبه از تابستان تا اواسط پاییز، برگهای آن برداشت میشود.
تاریخچهی استفاده از حنا
مورخان حدس میزنند که اولین بار چوپانها خاصیت رنگدهی حنا را کشف کردهاند. آنها احتمالاً رنگی شدن دهان گوسفندان در هنگام خوردن برگ درخت حنا را دیده و به خاصیت رنگدهی آن پی بردهاند.
استفاده درمانی و آرایشی از حنا به 5000 سال پیش برمیگردد. خواستگاه تولید و استفاده از حنا به احتمال قوی مناطق شمال آفریقا، خاورمیانه و هند است. مردمان این سرزمینها به خاطر بافت و نوع جغرافیا در معرض نور شدید آفتاب بودند. به دلیل خاصیت خنککنندگی و نیز محافظتکنندگی حنا، پوست دست، سر و کف پای خود را حنا میگرفتند. حنا هم در برابر گرمای آفتاب و هم در برابر زمختی زمین از آنها محافظت میکرد.
یکی از اولین کاربردهای حنا به مصر باستان برمیگردد. مومیاییهای به جا مانده از دوران فراعنه نشان میدهد که آنها قسمتهایی از پوست و ناخن اجساد را با حنا رنگ میکردند. مصریان معتقد بودند که حنا علاوه بر افزایش استحکام پوست، معنویت انسان را هم افزایش میدهد.
حنا در بسیاری از ادیان و فرهنگها مانند اسلام، یهودیت، بودیسم و هندویسم نماد شادی است و در مراسمهایی مانند عروسی، تولد و ختنه استفاده میشود.
در دوران شکوه گورکانیان در هند و رواج سبک زندگی مجلل، استفاده از نقش و نگارهای حنا بر بدن به خصوص دست و صورت رواج یافت. سبکی که در زبان هندی به آن مهندی (mehndi) میگویند و در دنیا به نام آنها شناخته میشود. در زبان فارسی به این سبک حنانگاری گفته میشود
در زمانهای قدیم از حنا در تزئین حیوانات به خصوص اسبهای شاهان و فرماندهان استفاده میکردند. نگاره زیر مربوط به نبرد فتحعلیشاه با روسها است. همانگونه که مشخص است پاها و قسمتی از بدن اسپ با حنا تزئین شده است.
حنابندان یکی از رسوم بسیار قدیمی عروسی در نزد ایرانیان است و سابقهی آن به پیش از اسلام برمیگردد. ایرانیان حنا را هدیهی خداوند از بهشت و آن را نماد شادی و عشق میدانستند. علاوه بر استعمال حنا، کشت درخت حنا در ایران هم سابقه طولانی دارد. ابومنصور معری، در سدهی 4 هجری به کشت درخت حنا در ایران اشاره کرده است.
حنا در طب قدیم
نام حنا به عنوان یک ماده دارویی احتمالاً اولین بار در پاپیروسها ایبرس آمده است. قدمت این متون به 1500 سال پیش از میلاد مسیح برمیگردد. در آنجا حنا به عنوان درمان بیماری قارچی کرم حلقوی (ringworm) تجویز شده است.
حنا در طب بومی و محلی ایرانیان هم جایگاه ویژهای دارد. علاوه بر استفادهی معمول آن برای رنگ کردن موی سر، در درمان برخی از بیماریها هم توصیه شده است.
در بیشتر مناطق ایران برای درمان سردرد استفاده از حنا توصیه شده است. در مناطق زاگرسنشین برای درمان سردرد حنا و شاهتره را روی سر بیمار ضماد میکردند. مردم زنجان برای درمان سردرد، موها را با پودر سنگ چخماق شسته و سپس حنا می بندند. استفاده از گزنه و حنا برای درمان بیماری سودا در میان مردم اردبیل مرسوم بوده است.
برای اینکه بیشتر با کاربردهای حنا در طب بومی و محلی مناطق ایران آشنا شوید، میتوانید مقاله “اثرات درمانی حنا در طب سنتی ایران” را مطالعه کنید.
از نظر اطبای ایرانی، حنا سرد و خشک و مرکبالقوی است. در طب سنتی مرکبالقوی به چیزی گفته میشود که دارای دو اثر متضاد باشد که برخی از تأثیرات آن زود ظاهر شده و برخی دیرتر. حکما معتقد بودند که گل حنا طبیعتی معتدل و روغن آن گرم مزاج است.
در کتب مرجع طب سنتی نظیر قانون در طب، قرابادین کبیر، منصوری فی الطب و تحفه حکیم مؤمن اشارات زیادی به حنا شده و در نسخههای زیادی تجویز شده است. حنا کمتر به شکل خوراکی تجویز شده و بیشترین کاربرد آن به صورت ضماد و ترکیب با سایر مفردات است. در ادامه برخی از کاربردهای حنا در کتب فوق را بررسی میکنیم.
خواص حنا برای موی سر
بیشترین استعمال حنا برای موی سر است. حنا علاوه بر خاصیت رنگدهی برای موی سر، از نظر حکمای طب سنتی برای جلوگیری از ریزش مو و رفع بیماریهای پوست سر مفید است.
ابوعلی سینا برای جلوگیری از ریزش مو، معتقد است که باید دارویی مصرف شود که حرارت نرمی به ریشه مو رسانده، نگهدارنده و جذبکننده باشد. ابن سینا میگوید برای جلوگیری از ریزش مو حنا و مازو را به نسبت 4 به 1 ترکیب کرده و در سرکه تند پرمایه بریزید. این مخلوط را در قرع و انبیق (دستگاه مسی که برای تقطیر به کار میرفت) تقطیر کنید و حاصل آن را به موی سر بمالید (قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، جلد 7، صفحه 115).
عقیلی خراسانی در کتاب قرابادین کبیر، ترکیب حنا و روغن زیتون را برای رویش مجدد مو توصیه میکند. حکیم مؤمن در کتاب تحفة المؤمنین نسخهی مشابهی برای رویش مو دارد. او ترکیب حنا، قطران و روغن زیتون را برای رویش مجدد مو مناسب میداند.
ابوعلی سینا همچنین روغن حنا را برای موی سر بسیار مفید میداند و اشاره میکند که ماساژ موی سر با روغن حنا در کاهش ریزش مو تأثیر دارد. همین توصیه را محمدصادق علیخان در کتاب مخازن التعلیم دارد و روغن حنا را برای قوام مو و همچنین سیاه کردن مو توصیه میکند.
خواص حنا برای پوست
بیشترین اشارات به حنا در منابع طب سنتی، برای درمان بیماریهای پوستی است. حنا در نسخ مختلفی برای درمان بیماریهایی مانند آبله، جذام، پیسی و انواع زخمها به کاررفته است.
از دیدگاه برخی حکما، حنا دارای قوهی قابضه است و پوست را جمع کرده و باعث ضخامت آن میشود. در گذشته ماهیگران برای حفظ پوست خود به جهت کار مداوم با طناب، دستان خود را حنا میبستند. ابوعلی سینا معتقد است که حنا باعث جمعشدن و تقویت عضلات میشود. او در درمان بیماری عذیوط (سست شدن عضلات مقعد در مردان به هنگام انزال) به حنا اشاره میکند.
در کتاب قانون، برای رفع ترک پوست استفاده از حنا توصیه شده است. ابنسینا یکی از درمانهای ترک پا را حنا میداند. همچنین برای ترک پوست آلت تناسلی، استفاده از حنا، توتیا و موم را تجویز میکند (قانون در طب، جلد 5، صفحه 275)
یکی دیگر از خواص حنا برای پوست، رفع لکههای پیسی روی پوست است. پیسی یا برص یک ناهنجاری رنگدانه در پوست است که باعث ایجاد لکههای سفید روی پوست میشود. ابن سینا علت این بیماری را اخلاط مضر سوداوی میداند. برای رنگ کردن جای پیسی، استفاده از حنا، برگ گردو و وسمه را به میزان برابر تجویز میکند (قانون در طب، جلد 7، صفحه 171)
یکی دیگر از فواید حنا که در طب قدیم به آن اشاره شده است درمان جزام است. حکیم مؤمن، خوردن آب خیساندهی برگ حنا را برای رفع جزام توصیه میکند و اشاره میکند که جزامی که به هیچ شیوهای درمان نشود، تنها با این روش رفع میشود. همچنین این نسخه را برای رویش ناخن و رفع زخم گوشه ناخن مفید میداند. (تحفة المؤمنین، محمدمؤمن حسینی تنکابنی، صحفه 321)
خواص حنا برای پوست منحصر به موارد گفته شده نیست. عقیلی خراسانی در کتاب قرابادین کبیر برای درمان سوختگی آن را تجویز نموده است. همچنین برای درمان سوزش و گرمی دست و پا نسخهای شامل حنا، ختمی، لعاب اسفرزه و بهدانه را توصیه نموده که به شکل ضماد بر روی موضع گذاشته شود.
همین اشارات را بوعلی سینا در کتاب قانون دارد. ابوعلی سینا برای درمان سوختگی و بوی بد واجبی، توصیه میکند که جای سوختگی حنا گرفته شود.
اثرات ضد درد حنا
همانگونه که اشاره کردیم، در بسیاری از مناطق ایران برای درمان سردرد از حنا یا ترکیب حنا و شاهتره استفاده میکنند. در بسیاری از نسخههای طب سنتی به اثرات ضد درد حنا اشاره شده است.
حکیم مؤمن برای رفع سردرد ضماد حنا با سرکه بر روی پیشانی را تجویز کرده است. همچنین اشاره میکند که برای رفع درد پهلو و کوفتگی اعضا، حنا و موم به همراه روغن گلسرخ بر روی موضع قرار داده شود. عقیلی خراسانی در قرابادین کبیر روغن برگ حنا را برای تسکین درد مفاصل تقویت اعصاب و نیز رویش مو مفید میداند. (قرابادین کبیر، جلد 2، صفحه 926)
در کتاب مخازن التعلیم، روغن حنا برای درد مفاصل و درد عرقالنساء (سیاتیک) توصیه شده است. روش تولید روغن حنا در این نسخه این گونه آمده که مقداری برگ حنا با دوبرابر آب جوشانده شود تا آب نصف شود. آنگاه آن را صاف نموده و با مقدار برابر روغن کنجد قاطی شده و حرارت داده شود تا کل آب تبخیر شود. (مخازن التعلیم، محمدصادق علیخان، صفحه 275)
سایر خواص حنا
خواص حنا، منحصر به موارد گفته شده در بالا نیست. حنا از نظر برخی حکما مُبَهی (افزایش دهنده میل جنسی) و تقویت کننده چشم است. در ادامه به چند مورد از خواص حنا، در طب بومی و سنتی اشاره میکنیم.
در طب بومی برخی مناطق، حنا برای درمان زودانزالی توصیه شده است. هر چند این نسخه در کتب مرجع طب سنتی به چشم نمیآید. با توجه به اینکه حنا ضخامت پوست را افزایش میدهد، گذاشتن حنا بر روی آلت تناسلی، باعث ضخامت پوست آلت شده و حساسیت آن را کاهش میدهد که به نظر میرسد میتواند در کاهش سرعت انزال مؤثر باشد.
حکیم مؤمن نوشیدن آب خیسانده ده مثقال حنا را برای درمان بیماریهای طحال، سنگ کلیه، سنگ مثانه و عسرالبول (دشواری خروج ادرار و احساس درد هنگام ادرار کردن) بسیار مفید میداند. (تحفهالمومنین، محمدمؤمن حسینی تنکابنی، صحفه 321)
ابوعلی سینا ضماد حنا به همراه داروهای دیگر را برای درمان بیماریهای کبد مفید میداند (قانون در طب، جلد 4، صفحه 209). همچنین برای درمان زَحیر، توصیه میکند که پارچه آغشته به گلاب و حنا بر روی مقعد گذاشته شود. زحیر نوعی اسهال خونی است که طبیبان آن را این گونه تعریف کردهاند: زحیر جنبشی (پیچشی) است در روده راست (بزرگ) که شخص را ناچار میکند که برای دفع براز (مدفوع) برخیزد اما چون به مبرز (دستشویی) رود، چیزی جز اندکی مخاط آمیخته به خونی رقیق او را بیرون نیاید.
موارد بیشتری از کاربرد حنا در طب قدیم وجود دارد که بیش از این در این مجال نمیگنجد.
جمعبندی
مواردی که اشاره شد، بخشی از خواص حنا است که در کتب طب سنتی آمده است. علاوه بر طب سنتی، تحقیقات علمی جدید هم روی تأثیر حنا در درمان بیماریها صورت گرفته است که انشاالله در مقالهی بعدی به صورت مفصل به آن اشاره میشود.
شما هم اگر در طب بومی و محلی خود کاربردی از حنا را میدانید که در این جا به آن اشاره نشده است، سپاسگزار هستیم تا آن را برای ما بنویسید.
1 دیدگاه برای “خواص حنا در طب سنتی ”
اشتراکها: درمان زود انزالی با حنا - خرافه یا واقعیت؟