خواص خاکشیر – 5 فایده اصلی از نگاه طب سنتی
خاکشیر اشتها آور است و باعث دفع سموم از بدن و پاکسازی کبد می‌شود. مقوی معده و هاضمه است. برای ورم‌های بدن از جمله ورم پستان و بیضه مفید است. شربت خاکشیر به خصوص همراه با گلاب و تخم شربتی برای عطش، کاهش حرارت بدن و همچین لینت روده بسیار سودمند است.
از نظر حکمای قدیم، خاکشیر مُبَّهی و افزایش دهنده میل جنسی است. رنگ رخساره را زیبا کرده و اخلاط سینه و ریه را دفع می‌کند. قبل از آن‌که بیشتر به خواص خاکشیر بپردازیم، ابتدا ببینیم خاکشیر چیست؟
فهرست:
- درباره گیاه و بذر خاکشیر
- خواص خاکشیر برای معده و روده
- خواص خاکشیر برای کبد
- خواص خاکشیر برای پوست
- خواص خاکشیر برای زنان
- خاکشیر، تقویت کننده میل جنسی آقایان
- سایر خواص خاکشیر
درباره گیاه و بذر خاکشیر
خاکشیر (flixweed) بذر گیاهی علفی و یک ساله است که تا یک متر می‌تواند رشد کند. نام علمی این گیاه Descurainia Sophia است. خاکشیر در ایران، هند و پاکستان یافت می‌شود. رویشگاه اصلی آن بیشتر دشت‌های خشک و شنی است. خاکشیر خودرو است و در کناره‌ی جاده‌ها به راحتی قابل مشاهده است.
گل‌ها خاکشیر زردرنگ، بسیار کوچک و دارای پنچ گلبرگ هستند. میوه‌ی خاکشیر غلاف‌هایی کوچک، نازک، کشیده و کمی منحنی است که ابتدا سبز رنگ بوده و پس از رسیدن قرمز مایل به قهوه‌ای می‌شود. داخل این غلاف‌ها بذر گیاه خاکشیر وجود دارد که بسیار ریز، بیضی‌گون و نارنجی مایل به قهوه‌ای است.
خاکشر از اواسط بهار شکوفه داده و بعد از خشک شدن، در میانه تابستان برداشت می‌شود. بیشتر خاکشیری که برداشت می‌شود به صورت خودرو در دشت‌ها می‌روید و کشت آن زیاد به صرفه نیست. خاکشیر از دیدگاه طب سنتی، گرم و تر است. مزاج گرم و تر یکی از مزاج‌های مناسب بدن است. چرا که هم باعث افزایش حرارت بدن شده و هم به دلیل رطوبت، از خشک شدن بدن به دلیل گرما جلوگیری می‌کند.
خواص خاکشیر برای معده و روده
مهم‌ترین خاصیت خاکشیر از نظر حکمای طب سنتی، تقویت نیروی هاضمه و باز کردن اشتها است. خاکشیر مقوی معده و روده است. به دلیل گرم بودن، داشتن لعاب و خاصیت سم زدایی، می‌تواند معده را گرم و تقویت کند.
خاکشیر به علت گرم کردن معده ترشحات آن را افزایش می‌دهد، ضعف معده ناشی از سودا را بر طرف کرده و با تحریک روده‌ها و لینت مزاج، یبوست را به خصوص در افراد پیر درمان می‌کند. بهترین روش مصرف خاکشیر، حل کردن یک قاشق غذاخوری در آب گرم یا قند داغ است. برای افراد سالخورده بهتر است خاکشیر سابیده و سپس در آب حل شود (تجارب دکتر احمدیه در مورد خاکشیر، فصلنامه تاریخ پزشکی، سال چهارم، شماره دوازدهم، پاییز 1391)
دکتر احمدیه، پزشک سرشناس طب ایرانی و سنتی، خاکشیر را برای یبوست کودکان نیز بسیار مفید می‌داند. البته توصیه می‌کند مقدار مصرف یک قاشق چایخوری باشد. دیگر فواید خاکشیر برای دستگاه گوارش، دفع سموم است. خاکشیر سم زدا است و باعث دفع انگل‌های معده و روده نیز می‌شود. یک مطالعه بالینی که بر روی موش‌‌ها صورت گرفته است (اثرات آزمایشگاهی و بالینی عصاره دانه خاکشیر بر هیمنولپیس نانا) نشان می‌دهد عصاره هیدروالکلی خاکشیر، می‌تواند عفونت کرم نواری (Hymenolepsis nana) را درمان کند.
مصرف خاکشیر همچنین می‌تواند دلپیچه و اسهال را درمان کند. به این منظور بیست گرم خاکشیر را بدون آب در دهان ریخته و بعد از نرم شدن با آب دهان کم کم بلغ نمایید (اسرار گیاهان دارویی، حاجی شریف، احمد، نشر حافظ نوین، 1386، صفحه 439).
خواص خاکشیر برای کبد
حکمای طب سنتی معتقد بودند غذا در بدن انسان چهار مرحله هضم را پشت سر می‌گذارد:
- هضم معدی
- هضم کبدی
- هضم عروقی
- هضم بافتی یا سلولی
مرحله دوم هضم در کبد صورت می‌گیرد. در واقع بعد از هضم غذا، شیرابه معده یا کیموس وارد روده شده، و کبد از این شیرابه اخلاط چهارگانه (صفرا، دم، بلغم و سودا) را تولید می‌کند. کبد مسئول تولید خون سالم و صالح در بدن است.
هر گونه اخلال در کاکرد کبد باعث می‌شود تا یکی از اخلاط چهارگانه از حد اعتدال گذشته و بدن دچار سوء مزاج شود. این سوء مزاج کل کارکرد بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
بافت کبد به گونه‌ای است که در نتیجه انباشت سموم، کم کم توانایی خود در تسویه خون را از دست می‌دهد و دچار سوء مزاج می‌شود. اطبا برای این وضعیت، مفرداتی را توصیه می‌کنند که باعث تقویت و سم زدایی از کبد شوند.
برای سم زدایی از کبد یک قاشق خاکشیر را در یک لیوان آب گرم با کمی عسل و یا شکر مخلوط کرده و دو ساعت بعد از صرف غذا مصرف نمایید (مجربات خاوری شفا، برهان حسینی، انتشارات آراس، 1398، صفحه 50). همچنین اگر خاکشر را به همراه خمیر آرد بریان کنید، خوردن آن باعث تقویت کبد می‌شود (دایره المعارف طب سنتی، علم الأدویه، سیدمحمدعلی سید نظری، 1397، صفحه 367)
دو ویژگی خاکشیر باعث می‌شود تا برای تقویت، سم زدایی و رفع چربی کبد مفید باشد:
- خاصیت سم زدایی: خاکشیر سم زدا است به خصوص هنگامی که با گلاب مصرف شود. اگر سه درهم خاکشیر با گلاب یا آب خالص جوشانده شده و بعد از خوردن قی شود، سموم بدن را دفع می‌کند. (همان منبع)
- خواص آنتی اکسیدانی: خاکشیر حاوی ترکیبات فنلی است. برای تأمین آنتی اکسیدان‌های طبیعی مورد نیاز بدن، مصرف گیاهان با ترکیبات فنلی بالا توصیه می‌شود.
خواص خاکشیر برای پوست
در منابع طب سنتی آمده است که خاکشیر رنگ رخساره را زیبا می‌کند، کهیر و لک‌های پوستی را از بین می‌برد. حکمای زیادی خاکشیر را برای بهبود رنگ و کیفیت پوست توصیه کرده‌اند. طب سنتی دیدگاه سیستمی به بدن دارد. همانطور که در بالا اشاره کردیم، اگر مراحل هضم به خوبی در بدن انجام نشود، کارکرد کل بدن تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
حکما گفته‌اند احوال کبد را از روی پوست بدانید. یک پوست سالم و شفاف، نتیجه گوارش درست و ایجاد خون صالح در بدن است و خاکشیر از طریق بهبود عملکرد گوارش، دفع سموم و تقویت کبد، باعث زیبایی و شفافت پوست می‌شود.
برای اثر بخشی بهتر خاکشیر در رفع لک‌های پوستی، کک و مک و قارچ، بهتر است خاکشیر مخلوط در آب به همراه عسل یا شکر مصرف شود. (مجربات خاوری شفا، برهان حسینی، انتشارات آراس، 1398، صفحه 140)
خواص خاکشیر برای زنان
وقتی از خواص خاکشیر برای زنان صحبت می‌کنیم، منظور نفع خاصی است که برای زنان دارد، وگرنه کل خواص خاکشیر که در بالا ذکر شد از جمله تقویت هاضمه، بهبود عملکرد کبد و تقویت پوست برای زنان مفید فایده است.
یکی از مهم‌ترین خواص خاکشیر تسهیل زایمان است. هم منابع طب سنتی و هم مطالعات بالینی اثر خاکشیر در تسهیل زایمان طبیعی را تأیید کرده است. در کتاب مخزن الأدویه آمده است که فرزجه خاکشیر باعث تسهیل زایمان می‌شود. فرزجه دارویی است که به شکل شیاف و واژینال مصرف شود. (مخزن الأدویه، عقیلی علوی شیرازی، 1380، صفحه 379)
شیاف خاکشیر علاوه بر تسهیل زایمان، در درمان زخم‌های رحم نیز مفید است. این توصیه در بیشتر منابع طب سنتی آمده است. خاکشیر سیلان ابیض (ترشح سفید زنانه) را در زنانی که دارای سوء مزاج رحم هستند بهبود می‌بخشد (تجارب دکتر احمدیه در مورد خاکشیر، فصلنامه تاریخ پزشکی، شماره دوازدهم، پاییز 1391)
در یک مطالعه بالینی که بر 85 مراجع زن در درمانگاه‌های سطح شهر رفسنجان صورت گرفته است مصرف خاکشیر در اواخر بارداری باعث تسهیل و شروع خودبه خودی زایمان به خصوص در خانم‌های نخست‌زا شده است.
خاکشیر، تقویت کننده میل جنسی آقایان
از دیگر خواص خاکشیر که در منابع طب سنتی به آن اشاره شده است، تقویت میل جنسی آقایان است. اشاره کردیم که خاکشیر در کتب طب سنتی، به مُبَّهی توصیف شده است. مُبَّهی یا تقویت کننده باه، به دارویی گفته می‌شود که میل و توان مردان برای جماع را برانگیزد.
البته لازم به ذکر است هر دوایی که باعث بهبود هاضمه و تقویت توانایی کبد در تولید خون سالم شود، تقویت میل و توان جنسی را نیز در پی دارد. در مقاله “درمان اختلال نعوظ در طب سنتی” اشاره کرده‌ایم که حکما، اصلاح مزاج و تقویت کبد را دو شرط پایه‌ای برای تقویت میل جنسی می‌دانند.
برای تقویت میل جنسی بهتر است خاکشیر به صورت ناشتا به همراه شکر یا عسل مصرف شود. دو مثقال خاکشیر و چهار مثقال شکر در آب ولرم مخلوط شده و ناشتا میل شود (مخزن الأدویه، عقیلی علوی شیرازی، 1380، صفحه 379).
سایر خواص خاکشیر
از دیگر خواص خاکشیر که در منابع طب سنتی آمده است، فواید آن برای بیماری‌های سوداوی است. می‌دانیم که سودا سرد و خشک است و معمولاً حکمای طب سنتی آن را بدترین مزاج برای بدن می‌دانند. از طرفی خاکشیر گرم و تر است و می‌تواند مزاج افراد سوداوی را به تعادل برساند.
خاصیت خاکشیر در دفع سودای بدن باعث می‌شود که در بهبود اگزما، رفع بثورات جلدی، درد استخوان و مفاصل و سایر بیماری‌هایی که ناشی از سردی بدن در اثر سودا هستند مفید باشد. خاکشیر همچنین مُسمِن (چاق کننده) است. خصوصاً هنگامی که با شیر مصرف شود و یا با دو برابر خود شکر در آب حل شده و میل شود (تحفة المؤمنین، محمدمؤمن حسینی تنکابنی، صفحه 346).
خواص خاکشیر البته منحصر به موارد گفته شده نیست. خاکشیر به دلیل خاصیت سم زدایی و ضد سودایی، استفاده گسترده‌ای در نسخ طب سنتی داشته است، اما اگر بخواهیم 5 فایده اصلی خاکشیر را از نگاه حکمای قدیم بنویسیم، می‌توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
- خاکشیر اشتها آور است و باعث تقویت هاضمه و رفع یبوست می‌شود.
- سم زدا است و به تقویت عملکرد کبد کمک می‌کند.
- رنگ رخسار را زیبا می‌کند.
- در تسهیل زایمان و رفع های رحم مؤثر است.
- مبهی است و میل جنسی آقایان را بالا می‌برد.
