کشور ایران دارای تنوع اقلیمی بالایی است و با 8000 گونه گیاهی ثبت شده، از این منظر جزء 20 کشور اول جهان است. جنگلهای زاگرس با 6 میلیون هکتار مساحت، 40 درصد پوشش جنگلی ایران را تشکیل میدهند. در کنار بلوط که درخت غالب این جنگلها است، بنه نیز یکی از درختان مهم و با اهمیت اقتصادی و زیستی بالا میباشد. شیره درخت بنه یا سقز خام، یکی از چند محصول این درخت ارزشمند است که آنگونه که باید و شاید، اهمیت آن هنوز درک نشده است.
در طب سنتی اثرات درمانی زیادی برای سقز خام ذکر شده است از جمله در بحث درمان زخمهای دستگاه گوارش، عفونتهای داخلی از جمله عفونت مثانه و پروستات و …در این مقاله ما قصد داریم بیشتر در مورد این صمغ درمانگر صحبت کنیم.
فهرست:
- معرفی درخت بنه
- گونههای درخت بنه
- سقز خام چیست؟
- سقز خام چگونه برداشت میشود؟
- تفاوت سقز، مصطکی و کندر؟
- اثرات درمانی سقز
معرفی درخت بنه
درخت بنه، گونهای از پسته کوهی است که در مناطقی از خاورمیانه و به خصوص ایران میروید. پسته کوهی، انواع مختلفی دارد و در مناطق مختلف، به نامهای متفاوتی شناخته میشود. درخت بنه بیشتر در مناطق سنگلاخ کوهستانی و و معمولاً در ارتفاع زیر 2000 متر رشد میکند.
درخت بنه بسیار کند رشد میکند. قطر تنه آن تا 2 متر و عمر آن میتواند به 1000 سال نیز برسد. درخت بنه کهنسال چلونک در شهرستان زیرکوه خراسان جنوبی با عمر بیش از 600 سال در فرمت آثار ملی به ثبت رسیده است.
خانواده | Anacardiaceae |
نام علمی | Pistacia Atlantica |
نام انگلیسی | Persian Turpentine Tree |
نام عربی | البُطم |
نام فارسی | سقز، بنه |
برگهای درخت بنه، کشیده و بیضی شکل است. درخت بنه دیرخزان است و در پاییز رنگارنگ و زیبا است. میوه درخت بنه، کوچک و بیضی است. میوه درخت بنه در بهار سبز و نرم است و به تدریج تا اوایل پاییز سفت و سبز رنگ میشود و مغز آن شکل میگیرد. چوب درخت بنه بسیار آروماتیک و معطر است.
میوه درخت بنه در فصل بهار سبز و نرم است. طعم ترشی دارد و از آن برای درست کردن ترشی و مزهدار کردن دوغ استفاده میکنند. در فصل تابستان به تدریج سفت شده و در اوایل پاییز مغز آن به صورت کامل شکل میگیرد. مغز بنه، چرب و بسیار مغذی و طعمی شبیه به پسته دارد.
گونههای درخت بنه
درخت بنه گونههای زیادی دارد. مطابق تقسیمات گیاهشناسی، درخت بنه، که به نام علمی Pistacia Atlantica شناخته میشود، درای سه زیر گونه است:
- Atlantica: گونهای است که بیشتر در کردستان، ایلام و بخشهایی از زاگرس میروید و در کردی به آن قهزوان میگویند.
- Cabulica: بنه کابلی که در کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان یافت میشود.
- Mutica: این گونه در ترکیه و بخشهایی از آذربایجان ایران میروید و به ترکی به آن چاتلانقوش میگویند.
البته برخی منابع ، گونه کردستانی یا Atlantica را متفاوت میدانند و تحت یک طبقه بندی جداگانه به نام Pistacia eurycarpa قرار میدهند.
سقز خام چیست؟
سقز خام ، شیره درخت بنه است. این صمغ به صورت طبیعی تا حدی از درخت تراوش میکند. سقز رنگ روشن و تا حدی مایل به سبز داشته و بسیار چسپناک است. در مجاورت هوا و به خصوص هوای سرد سفت میشود.
سقز خام هنگام تراوش از تنه درخت مایع و چسپنده است و رنگی روشن و تا حدی مایل به سبز دارد و در هوای سرد تا حدی سفت میشود.
سقز خام از دو بخش فرّار تربانیتن و غیر فرّار کلوفان تشکیل شده است و متشکل از 39 جزء است که اصلیترین آنها آلفا پاینن است. کامفن، دیاللیمونن و آرمادندرن از دیگر اجزای صمغ درخت بنه میباشد. تربانتین به صورت گستردهای در صنایع داروسازی، بهداشتی و صنعتی کاربرد دارد.
سقز چگونه برداشت میشود؟
برداشت سقز از درختان بنه از اوایل تیر ماه و در اوج فصل گرما انجام میشود. برای برداشت سقز، تنه درخت را زخمی کرده و با استفاده از خاک رس یک کاسهمانند گلی را بر تنه درخت ایجاد میکنند. سقز به تدریج و طی دو تا سه هفته در کاسه گلی جمع میشود. بعد از پر شدن کاسهها، آن را صبح زود (که هوا خنک است و سقز نمیچسبد) تخلیه و سقز را جمعآور میکنند.
در مستند زیر نحوه برداشت سقز در روستاهای کردستان را میتوانید ببینید:
میزان صمغدهی درختان بنه متفاوت است. مطالعات انجام شده نشان میدهد که از نظر میزان صمغ دهی و همچنین کیفیت آن، رویشگاههای اطراف مریوان و اورامان در استان کردستان و شوریجه از توابع مرزداران در اطراف سرخس، بهتر از دیگر مناطق کشور هستند.
تفاوت سقز، مصطکی و کندر؟
بین سقز، کندر و مصطکی، یک رایحه و طعم مشترک وجود دارد. البته این شباهت بین مصطکی و کندر بیشتر است.
سقز خام، همانگونه که توضیح داده شده، شیره درخت بنه است. مصطکی (Mastic) صمغ تنه مصطکی است. مصطکی گونهای از پسته کوهی است که ارتفاع آن به سه متر میرسد. صمغ آن ابتدا شفاف و نرم است، ولی به تدریج در مجاورت هوا سفت و مایل به زرد میشود. این صمغ خوشرایحه و تا حدی شیرین است.
کندر، صمغ تنه درختچهای به همین نام است که به انگلیسی به آن Frankincense میگویند. و از تیره روشنکان است. کندر رایحهای شبیه به مصطکی دارد، اما طعم آن گس و طلخ است.
اگر بخواهیم به یک تفاوت سقز و مصطکی با کندر اشاره کنیم، میتوانیم بگوییم که سقز و مصطکی هر دو گونه پستی کوهی هستند اما کندر از تیره پستهایان نمیباشد.
سقزخام از نظر شکل ظاهری کمی متفاوتتر از مصطکی و کندر است و بیشتر حالت مایعگونه خود را حفظ میکند. اما در مجاورت هوا و به خصوص هوای سرد سفت میشود و رنگ آن رو به روشن است.
اثرات درمانی سقز
سقز خام، به نامهای علک و علک البُطم در منابع طب سنتی آمده است. از دیدگاه حکمای طب سنتی، سقز، طبیعتی گرم و خشک دارد. محلل، ملین و مبهی است است. محلل، به مادهای میگویند که اخلاط فاسد اعضا را دفع میکند. سقز قابض است و عفونتهای داخلی بدن را خشک و دفع میکند. مبهی هم به مفردهای میگویند که باعث افزایش قوای جنسی (باه) میشود.
سقز که به نام علک و علک البطم در کتب طب سنتی آمده است، طبیعتی گرم و خشک دارد. طبیبان طب سنتی آن را برای تخلیه اخلاط فاسد از بدن، تحلیل ورمهای سفت و درمان زخمهای داخلی تجویز کردهاند.
در کتب و نسخ طب سنتی، بر روی اثرات ضد التهابی و ضد میکروبی سقز خام، تأکید زیادی شده است. در گذشته سقز را روی زخم مرهم کردهاند تا عفونت آن را تخلیه کند. همچنین از دود آن برای عفونت چشم استفاده شده است.
در نسخ ابوعلی سینا، برای درمان زخم معده و اثنی عشر توصیه شده است. همچنین ابوعلی سینا، برای درمان ورم سلعه یا خنازیر (سل غدد لفناوی) آن را تجویز کرده است.
در میان حکمای طب سنتی، ابوعلی سینا تأکید زیادی روی سقز نموده است. ابوعلی سینا برای درمان زخم معده، زخم اثنی عشر و سایر ناراحتیهای گوارشی آن را تجویز کرده است. همچین در نسخ مربوط به دردهای سیاتیک (عرقالنساء) و مفاصل از آن استفاده کرده است.
زکریای رازی در کتاب الحاوی آن را برای درمان ورمهای صلب (برآمدگی و غدههای داخلی بدن که سفت و غیرقابل حرکتاند) تجویز کرده است.
در چند سال گذشته مطالعاتی نیز در دانشگاه های کشور انجام شده و اثرات ضد درد، ضد باکتریایی و ضد سرطان آن مورد بررسی قرار گرفته است که در زیر به آن اشاره میشود:
اثرات ضد باکتریایی
یکی از مهترین خواص سقز اثرات ضد میکروبی و ضد باکتریایی آن است. از همین رو است که برای درمان بیماریهای دستگاه گوارش از جمله هلیکوباکتر و زخم معده تحویز شده است.
در یک مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی کردستان مشخص شد که اسانس الکلی شیره بنه بر روي باکتري هاي کلوستریدیوم اسپوروژنس، اشریشیا کلی و استافیلوکوکوس اورئوس (که یکی از عوامل اصلی مسمومیتهای غذایی وگوارشی هستند) نه تنها خاصیت بازدارندگی بلکه خاصیت ضد باکتریایی نیز دارد و از آن حتی میتوان به عنوان یک ماده محافظتکننده استفاده کرد.
همچنین مطالعاتی روی اثر مثبت سقز خام روی درمان بیشتر سویههای هلیکوباکتر انجام شده است که به عنوان نمونه میتوان به این مطالعه در دانشگاه نیوساوت ولز سیدنی اشاره کرد. این مقاله را میتوانید اینجا ببینید.
اثرات ضد سرطان
در منابع طب سنتی و به خصوص در کتابهای الحاوی زکریای رازی، کتاب اکسیر اعظمخان و نیز در نسخ ابن الیاس شیرازی، برای درمان انواع ورمها و تودههای صلب (که احتمالاً شامل برخی سرطانها هم میشده است) به سقز خام اشاره شده است.
در یک تحقیق که نتیجه آن در مجله تحقیقات دارویی ایران به چاپ رسیده است ، مشاهده شد که سقز خام دارای اثر بالقوه ضد تکثیر سلولهای سرطان سینه در انسان است.
اثرات ضد درد
برخی از اجزای سقز، خاصیت ضد درد دارند. از همین رو است که در برخی از نسخ طب سنتی، برای تسکین و درمان درد عرقالنسا (در قدیم به رگ سیاتیک عرق النساء میگفته اند) و سایر دردهای کمر و مفاصل، به سقز اشاره شده است.
در رابطه با اثرات ضد درد آلفا پاینن یک مطالعه در مرکز تحقیقات سلولی و ملکولی دانشگاه علوم پزشکی سنندح بر روی موشهای صحرایی انجام شده است و مشخص شد که آلفا پاینن در دوزهای 5 و 10 میلیگرم به ازای هر کیلو وزن بدن، اثرات ضد دردی مانند دوز 5 میلیگرم دیکلوفناک سدیم دارد (مقاله را اینجا میتوانید مشاهده کنید).
با وجود این مطالعات، به نظر میرسد هنوز آنگونه که باید و شاید، جایگاه این صمغ درمانگر درک نشده است و در آینده نیاز به تحقیقات و مطالعات گستردهتر و جدیتر است.
شما هم اگر تجربهای درباره استفاده از این اکسیر جانافزا دارید، آن را در قسمت نظرات ثبت کنید تا دیگران هم از آن بهرهمند شوند.
4 thoughts on “سقز خام، شیره جانافزا”
بسیار عالی
اطلاعات بسیار مفیدی بود👏🏻👏🏻👏🏻👏🏻
خیلی عالی و جامع ، میشه گفت مهمترین و اقتصادی ترین درخت دیم زاگرس
خیلی جامع و کامل حتما باید مقداری بخرم
اطلاعات کامل و مفید بود