درمان گیاهی میگرن

سازمان بهداشت جهانی، بیماری میگرن را یکی از 10 بیماری ناتوان‌کننده از نظر پزشکی قرار داده است. علی‌رغم تمامی پیشرفت‌های پزشکی، هیچ درمان قطعی‌ای برای میگرن یافت نشده است. درمان گیاهی میگرن یکی از گزینه‌هایی است که در سال‌های گذشته برای مدیریت بهتر این بیماری، توجه بیشتری به آن شده است.

در طب قدیم روش‌های متنوعی برای درمان میگرن پیشنهاد شده است. از مصرف مفردات و داروهای ترکیبی گرفته تا اعمال یداوی مانند حجامت و بادکش و زالو درمانی در طب سنتی برای درمان میگرن توصیه شده است. در این مقاله ما قصد داریم در مورد گیاهانی که می‌توانند در درمان میگرن مؤثر باشند صحبت کنیم.

فهرست:

• میگرن چیست؟
• انواع میگرن
• محرک‌های میگرن
• درمان میگرن
• درمان گیاهی میگرن
• میگرن از دیدگاه ابن سینا
• درمان گیاهی میگرن از نظر حکما

میگرن چیست؟

میگرن یک بیماری عصبی است که با سردردهای شدید و آزار دهنده همراه است. بر اساس اطلاعات بنیاد میگرن آمریکا بیش از یک میلیارد نفر در سراسر جهان، ممکن است به نوعی این بیماری را در طول عمر خود تجربه کنند. بیش از 147 میلیون نفر از این افراد، درگیر میگرن مزمن هستند. نرخ ابتلای این بیماری در زنان 3 برابر مردان است. میگرن ممکن است در همه سنین روی دهد اما بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی، بازه سنی 35 تا 45 سالگی، بیشتر آمار ابتلا را به خود اختصاص داده است.

این بیماری در افراد مختلف ممکن است علائم متفاوتی داشته باشد، اما مهم‌ترین نشانه‌های آن عبارت‌اند از:

1. سردرد شدید
2. حالت تهوع
3. حساسیت به نور و صدا
4. مشکلات بینایی
5. خستگی

حملات میگرن ممکن است بین چهار ساعت تا سه روز ادامه داشته باشند. شدت درد می‌تواند به حدی باشد که عملکرد طبیعی فرد را دچار مشکل کند. برخی از افراد ممکن است سردردهای معمولی و تنشی (Tension Headaches) را با سردردهای میگرنی (Migraine) اشتباه بگیرند.

سردردهای معمولی تفاوت زیادی با سردرد میگرنی دارند. باید بدانیم که بیش از 90 درصد از سردردهایی که افراد تجربه می‌کنند از نوع معمولی یا تنشی است. در شکل زیر تفاوت سردردهای معمولی و میگرنی تشریح شده است. این سردردها در شدت، مدت زمان، گستردگی در سر و همچنین عوارض جنبی با هم متفاوت هستند.

 
البته این بندان معنی نیست که تشخیص میگرن به راحتی صورت می‌گیرد. گاهاً شدت سردرد معمولی به گونه‌ای است که تشخیص آن از میگرن سخت است (منطقه میانی عکس بالا).

انواع میگرن

میگرن یک بیماری پیچیده است و انواع بسیار مختلفی دارد. انجمن بین‌المللی سردرد (HIS) یک طبقه‌بندی استاندارد از انواع میگرن انجام داده است. معمولاً میگرن را به دو دسته کلی تقسیم می‌کنند:

1. میگرن بدون اورا
2. میگرن همراه با اورا

اورا یا آئورا (Aura) که به آن هاله هم می‌گویند، مجموعه‌ای از اختلالات حسی است که قبل از شروع حمله‌های میگرنی بروز می‌کند. بیشتر میگرن‌ها بدون اورا هستند و درد به صورت ناگهانی شروع می‌شود. حدود 20 تا 25 درصد از بیماران میگرنی مرحله اورا را تجربه می‌کنند.

در سردردهای همراه با آئورا که به آن میگرن کلاسیک هم می‌گویند، علائم میگرن چند روز قبل از شروع سردرد اصلی، بروز می‌کنند. در این مرحله که به آن پیش‌نشانه هم گفته می‌شود علائمی مانند میل شدید به غذا، سفتی عضلات به خصوص در ناحیه گردن، خستگی و تغییر خلق و خو در فرد دیده می‌شود.

مرحله بعد، فاز اورا یا پیش درآمد است که معمولاً کمتر از 60 دقیقه طول می‌کشد. این مرحله با علائم زیر همراه است:

• از دست دادن قسمتی از میدان دید به صورت موقت
• دیدن نورها و لکه‌های روشن
• بروز مشکل در تکلم

با فاصله کمی از بروز این علائم، فاز حمله شروع می‌شود. در برخی از افراد ممکن است فاز حمله و آئورا همزمان روی دهند. فاز حمله بسته به فرد و نوع میگرن از چند ساعت تا چند روز طول می‌کشد. در یک دسته‌بندی دیگر، بیماری میگرن به 10 نوع تقسیم می‌شود که در جدول زیر شرح داده شده است:

عوامل بروز میگرن؟

علت قطعی بروز بیماری میگرن ناشناخته است. با این وجود، محققان به این نتیجه رسیده‌اند که عوامل ارثی و ژنتیکی بیشترین تأثیر را در ابتلای فرد به این بیماری دارند. تغییرات در ساقه مغز و تعاملات آن با عصب سه قلو، که مسیر اصلی درد است، ممکن است در این زمینه دخیل باشد. این مسئله باعث حساس شدن سیستم عصبی به محرک‌های محیطی شده و نتیجه آن شروع درد است.

محققان همچنین احتمال می‌دهند که عدم تعادل هورمون سروتونین، می‌تواند یکی از دلایل ابتلا به میگرن باشد.

محرک‌های میگرن

هر چند علل ابتلا به میگرن ناشناخته است، اما یک سری از عوامل ممکن است باعث تحریک میگرن و شروع درد شوند. این محرک‌ها ممکن است از یک فرد به فرد دیگر متفاوت باشند. مهم‌ترین محرک‌های میگرن عبارتند از:

• استرس
• تغییرات هورمونی در طول قاعدگی یا بارداری
• رژیم غذایی: غذاهای تخمیری و ترش، گوشت فرآوری شده، مواد نگه‌دارنده و ..
• تغییر در زمان و تعداد وعده‌های غذایی
• نوشیدنی‌های الکلی و مصرف بیش از حد قهوه و کافئین
• تغییرات ناگهانی آب و هوا
• عدم خواب کافی یا خواب زیاد
• محرک‌های محیطی مانند نور و صداهای شدید و یا بوهای تند
• مصرف بیش از اندازه برخی داروها
• مصرف سیگار و تنباکو

همانطور که گفتیم این محرک‌ها از یک فرد به فرد دیگر متفاوت است. در هر صورت لازم است فرد محرک‌های خود را شناسایی کرده و از قرار گرفتن در این شرایط پرهیز کند.

درمان میگرن

اولین نکته در مورد درمان میگرن که باید بدانیم این است که میگرن درمان قطعی ندارد. البته این بدان معنی نیست که برای میگرن هیچ کاری نمی‌شود انجام داد. پزشکان مجموعه‌ای از راه‌کارهای عملی و دارویی برای کاهش و مدیریت درد به بیماران توصیه می‌کنند تا بتوانند روال زندگی معمولی خود را داشته باشند. بسته به سن و سال و شرایط بیماری، مجموعه‌ای از روش‌های درمانی زیر برای میگرن توصیه می‌شود:

روش‌های خود مراقبتی مانند:

• ورزش سبک و منظم هوازی.
• تنظیم برنامه غذایی و پرهیز از بی‌نظمی در خوردن وعده‌های غذایی.
• نوشیدن آب به مقدار کافی و به صورت منظم.
• روش‌های خانگی برای کنترل درد از جمله ماساژ شقیقه، کمپرس آب گرم، دراز کشیدن در اتاق تاریک.
• فاصله گرفتن از گوشی تلفن همراه، تلویزیون و سایر عوامل استرس‌زا.

استفاده از دارو مانند:

• مسکن‌های OTC یا بدون نسخه مانند ایبوپروفن یا سایر مسکن‌ها.
• داروهایی که سطح سروتونین مغز را افزایش می‌دهند مانند قرص نورتریپتیلین.
• داروهای ضد صرع که بر سیستم عصبی مرکزی اثر می‌گذارند از جمله قرص اورلپت.
• داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند قرص ایندومتاسین.

باید توجه داشته که داروهایی که برای درمان میگرن استفاده می‌شود می‌توانند عواضی مانند خستگی، اختلالات کبدی، سرگیجه و سنگینی اندام را برای بدن داشته باشند. از این رو محققان و به خصوص محققان طب‌های مکمل، تلاش کرده‌اند با بررسی منابع معتبر قدیمی و همچنین تکیه بر روش‌های جدید تحقیقی، درمان‌های گیاهی مؤثر و بدون‌ عوارضی برای بیماری میگرن پیدا کنند که در ادامه به آن اشاره می‌کنیم.

درمان گیاهی میگرن

قدیمی‌ترین سند ثبت شده برای تشریح سردرد که علائم آن با میگرن مطابق است پاپیروس‌های مصر است. در این اسناد تاریخی که مربوط به 1550 سال قبل از میلاد است، شرح حال یک بیمار با سردرد میگرنی مکتوب شده است. سردرد از جمله‌ بیماری‌هایی که است که در طول تاریخ همواره با بشر همراه بوده است.

در طب ایرانی هم طبیبان و دانشمندان زیادی به انواع سردردها اشاره کرده‌اند. در ادامه ما ابتدا بیماری میگرن و دلایل آن از دیدگاه طب سنتی را بررسی می‌کنیم. سپس به برخی از روش‌هایی که در درمان گیاهی میگرن استفاده می‌شود می‌پردازیم.

میگرن از دیدگاه ابن سینا

در کتب طب سنتی و ایرانی به صورت مفصل راجع به انواع سردرد صحبت شده است. همانطور که می‌دانیم کلمه میگرن، یک کلمه فرانسوی است و طبیعتاً این واژه در متون قدیم استفاده نشده است.  با بررسی آنچه که منابع طب قدیم و به خصوص کتاب قانون آمده است، می‌توان گفت معادل بیماری میگرن در طب سنتی، سردردهای ناشی از سوء مزاجع است که به 4 دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

ابوعلی سینا در جلد سوم کتاب قانون به صورت مفصل راجع به سردرد صحبت می‌کند. ابن سینا یکی از دلایل اصلی سردرد را سوء مزاج می‌داند و اشاره می‌کند که سردرد می‌تواند ریشه‌های دیگر از جمله به هم خوردن خواب، گرسنگی، ضربه به سر، به هم خوردن بافت مغز و … داشته باشد.

ابن سینا سردردها را به دو قسمت تقسیم می‌کند:

سردرد گرم: که علت آن ماده گرم خونی یا صفراوی یا ترکیبی از هر دو است. (قانون در طب، جلد 3، ص 50)

سردرد سرد: که علت آن ناشی از غلبه بلغم یا سودا در بدن است. (قانون در طب، جلد 3، ص 64)

ابوعلی سینا در ادامه روش درمان هر کدام از سردردها، تدابیری که باید به کار گرفته شود و همچنین رژیم خوراکی مورد نیاز را به تفصیل اشاره می‌کند.

درمان گیاهی میگرن از نظر حکما

همان‌طور که گفتیم، ریشه اصلی سردردهای میگرنی سوء مزاج است. یعنی غلبه یکی از اخلاط در بدن. پس طبیعتاً درمان متناسب با هر نوع از سوء مزاج‌ها متفاوت است. در جدول زیر تدابیری که ابن سینا و سایر حکما برای درمان سردردهای میگرنی توصیه می‌کنند، آمده است:

روش درمان بوعلی سینا بر اساس گرم یا سرد بودن سردرد است و همان‌طور که از جدول بالا مشخص است، پرهیزاتی که توصیه می‌کندد بر اساس طبع گرم (صفراوی‌ها و دموی‌ها) و طبع سرد (بلغمی‌ها و سوداوی‌ها) تقسیم شده است. ابن سینا یک توصیه کلی هم برای درمان سردرد دارد و آن رفع یبوست است. یبوست از نظر اطبای طب سنتی ام ‌الأمراض است و غالب سردردها ناشی از صعود بخارهای فاسد معده به سمت مغز است.

بوعلی سینا می‌گوید:

در معاجله بیماری‌های سر باید در نظر داشته باشی که بیمار قبض نباشد و شکمش نرم باشد. در چنین حالت‌ها که میدانی خوراک (دارو) بیمار را قبض می‌کند، باید خوراکی‌های قبض را به وسیله ترنجبین و هر چه شیرین و نرمی‌بخش است به اعتدال برگردانی (قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، جلد 3، صفحه 62)

ابن سینا برای درمان میگرن علاوه بر دارو و پرهیزات بر برخی از تدابیر دیگر از جمله بوییدنی‌ها هم تأکید دارد. به صورت کلی برای میگرن سرد بوهای گرم و برای میگرن گرم بوهای سرد را توصیه می‌کند.

در ادامه به برخی از گیاهانی که در درمان میگرن استفاده می‌شوند اشاره می‌کنیم.

اسطوخودوس

اسطوخودوس (Lavender) را به زیبایی و آرامش‌بخشی می‌شناسیم. در عربی به اسطوخودوس “الآنس الأرواح” می‌گویند. یعنی آرام‌کننده و تسکین‌دهنده روح و روان. رویشگاه اصلی اسطوخودوس مدیترانه، هند و پاکستان و قسمت‌هایی از ایران است. مصریان باستان در 2500 سال قبل از میلاد، از اسطوخودوس در درمان بیماری‌های روانی و همچنین برای معطر کردن مومیایی استفاده می‌کردند.

اسطوخودوس از نظر حکمای قدیم گرم و خشک است و خاصیت اصلی آن تنقیه و تقویت مغز است. یعنی اخلاط فاسد و مضر مغز را خارج کرده و باعث تقویت و آرامش اعصاب می‌شود. حکیم مؤمن، سَعوط یک درهم از گیاه اسطوخودس به همراه عسل را برای آرامش اعصاب و تسکین سردرد توصیه می‌کند. سعوط در طب سنتی به دارویی می‌گویند که در بینی کشیده شده و عطسه‌آور است. (تحفة‌المؤمنین، حکیم مؤمن تنکابنی، صفحه 70).

علاوه بر متون طب قدیم، تحقیقات جدید هم تأثیر مثبت اسطوخودوس در درمان بیماری میگرن را تأیید کرده است. در یک کارآزمایی بالینی که بر روی 60 بیمار میگرنی در کلینیک طوبی ساری انجام شده است، استنشاق 3 تا 4 قطره عصاره اسطوخودوس به مدت 15 دقیقه در طول 4 هفته، اثر معنی داری در کاهش میزان افسردگی و شدت درد بیماران داشته است.

بابونه

بابونه از دیگر گیاهانی است که می‌تواند به تسکین سردردهای میگرنی کمک کند. بابونه گیاهی کوچک و معطر است و گونه‌های بسیاری دارد. اما دو گونه آن از همه معروف‌تر هستند. گونه کوچک آن که با نام همان بابونه (Chamonile) شناخته می‌شود و گونه بزرگ که بیشتر به بابونه چشم‌ گاوی (Feverfew) شهرت دارد.

بابونه از نظر حکمای طب سنتی طبعی گرم و خشک دارد. مُحَلل و مُدر است. یعنی اخلاط فاسد را حل و آن‌ها را آماده دفع می‌کند.

بوعلی سینا درباره بابونه می‌گوید: همه اندامان عصبی را تقویت می‌نماید. برای رفع خستگی از هر دارویی مفیدتر است. مغز را تقویت می‌کند. در مداوای سردرد و تخلیه سر از مواد ناسازگار مؤثر است (قانون در طب، جلد 2، صفحه 84)

مصرف عسل بابونه، دمنوش بابونه و یا عرق آن به تسکین سردرد کمک می‌کند (علم الادویه، سیدمحمدعلی سیدنظر، 1397). نتایج یک کارآزمایی بالینی بر روی 90 بیماری میگرنی در درمانگاه اعصاب بیمارستان امام رضای مشهد، نشان می‌دهد که مصرف کپسول بابونه اثر معنی‌داری در کاهش علائم بیماران داشته است.

سنبل الطیب

سنبل گیاهی علفی و چند ساله است که در فارسی به علف گربه نیز مشهور است. دو گونه از سنبل به نام سنبل الطیب و سنبل رومی بیشتر از بقیه گونه‌ها معروف هستند. سنبل الطیب از نظر خواص درمانی قوی‌تر از سنبل رومی است. در طب سنتی ریشه و عرق ریشه سنبل الطیب به خاطر خواص ضد استرس و افسردگی آن شناخته می‌شود.

تحقیقات علمی اثر مثبت گیاه سنبل الطیب را در کاهش دردهای میگرنی نشان می‌دهد. به عنوان نمونه در یک مطالعه کاربردی بر روی 18 بیمار زن، ترکیب ورزش هوازی و مصرف کپسول سنبل الطیب و بادرنجبویه به مدت 8 هفته، باعث افزایش سطوح سروتونین و نیتریک اکسید خون و همچنین تعداد روزهای سردرد و تکرار سردرد شد.

بادرنجبویه

بادرنجبویه گیاهی یک ساله از خانواده نعناع و از سبزی‌های خوردنی است.  بادرنجبویه از نظر اطبای قدیم، گیاهی مفرح و تقویت کننده مغز و اعضای رئیسه بدن است. بادرنجبویه گشادکننده عروق است و با باز کردن عروق سر، به کاهش درد کمک می‌کند.

بادرنجبویه طبعی گرم و خشک دارد. از نظر ابن سینا برای تمام بیماری‌های بلغمی و سوداوی مفید است. شادی‌آور است و تقویت کننده مغز است. برگ، تخم، عرق و عسل بادرنجبویه خاصیت درمانی دارند. استشمام برگ بادرنجبویه، مفتح سدد و مفرح مغز است (علم الادویه، سیدمحمدعلی سیدنظر، 1397).

البته نسخه‌های کتب طب سنتی در مورد سردرد بسیار مفصل‌تر از این چند گیاهی است که در این‌جا اشاره کردیم. داروهای مفرده و ترکیبی زیادی در درمان گیاهی میگرن توصیه شده است که بسته به طبع بیمار می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.

میگرن بیماری پیچیده‌ای است و طبیعتاً بررسی آن در یک مقاله امکان‌پذیر نمی‌باشد. دانش طب سنتی گنجینه‌ی ارزشمندی از روش‌های درمانی این بیماری در اختیار ما قرار داده است. امیدواریم در مقاله‌های بعدی بتوانیم قسمتی دیگر از این دانش ارزشمند را کنکاش کنیم.