داروی گیاهی سنگ صفرا – 4 ترکیب سنگ‌شکن
در طب جدید درمان سنگ کیسه صفرا بیشتر منجر به برداشتن کامل آن می‌شود. از دیدگاه طب سنتی وجود کیسه صفرا برای بدن ضروری است. از این رو داروی گیاهی سنگ صفرا مبتنی بر راه‌حل‌هایی است که باعث دفع سنگ صفرا شود.
در این مقاله ما تلاش می‌کنیم ضمن تشریح آناتومی کیسه صفرا و دلایل تشکیل سنگ‌های صفراوی، دیدگاه حکمای قدیم از جمله ابن سینا، حکیم مومن، اسماعیل جرجانی و… را در مورد روش‌های درمان سنگ صفرا بیان کنیم.
فهرست:
- کیسه صفرا، آناتومی و نقش آن در بدن
- آناتومی کیسه صفرا
- صفرا چه نقشی در هضم غذا دارد؟
- چرا سنگ صفرا ایجاد می‌شود؟
- درمان سنگ کیسه صفرا
- روش‌های مبتنی بر جراحی
- درمان غیر جراحی سنگ صفرا
- داروی گیاهی سنگ صفرا از دیدگاه حکمای طب سنتی
- زَهره یا کیسه زَهره از نظر اطبای قدیم
- داروی گیاهی سنگ صفرا در کتب قدیم
- 4 داروی گیاهی سنگ صفرا
کیسه صفرا، آناتومی و نقش آن در بدن
هر چند گفته می‌شود که انسان بدون کیسه صفرا هم می‌تواند به حیات خود ادامه دهد، اما این بدان معنی نیست که این اندام هیچ نقشی در بدن ندارد. صفرا جزء مهمی از داستگاه گوارش محسوب می‌شود و نبود آن می‌تواند فرآیند هشم غذا و کارکرده روده را با مشکل مواجه کند. در ادامه ابتدا آناتومی صفرا و نقش مایع صفرا در هضم غذا را بررسی کرده و سپس به دلایل تشکیل سنگ صفرا اشاره می‌کنیم.
آناتومی کیسه صفرا
کیسه صفرا یک اندام گلابی شکل است که در یک چهارم بالایی شکم و در سمت راست در زیر کبد قرار داد. وظیفه کیسه صفرا ذخیره مایع صفراوی تولید شده توسط کبد است.
کیسه صفرا در سمت راست بالای شکم و در زیر کبد قرار داد. کیسه صفرا گلابی شکل است و در درون آن مایع صفرا یا زردک ذخیره می‌شود. پوشش خارجی کیسه صفرا از غشایی صاف به نام بافت سروزی تشکیل شده است. همچنین کیسه صفرا یک بافت ماهیچه‌ای دارد. با انقباض این بافت کیسه صفرا فشرده شده و مایع صفراوی به سمت ابتدای روده باریک حرکت می‌کند.
اگر بخواهیم دقیق‌تر توضیح دهیم، کیسه صفرا بخشی از سیستم صفراوی بدن است. این سیستم از کبد شروع می‌شود. صفرای تولید شده در سلول‌های کبد توسط مجاری صفراوی جمع شده و در درون کیسه صفرا ذخیره می‌شود. در هنگام عبور غذا از دوازدهه، کیسه صفرا فشرده شده و مایع صفرا از طریق مجاری کیستیک بعد از عبور از لوزالمعده ( و ترکیب با شیرابه پانکراس) به روده کوچک می‌ریزد.
صفرا چه نقشی در هضم غذا دارد؟
صفرا یا زردک مایع سبز مایل به زرد قلیایی است که توسط هپاتوسیت‌ها (سلول‌های اصلی بافت کبد) تولید می‌شود. صفرا از مواد زیر تشکیل شده است:
- آب
- نمک‌های صفراوی
- فسفولیپید
- کلسترول
- پروتئین‌ها
مهم‌ترین نقش صفرا در بدن کمک به هضم و جذب چربی‌ها در روده کوچک است. نمک‌های صفراوی نقش اصلی در امولوسیون چربی و گوارش آن در روده کوچک دارند. در واقع چربی را به قطعات کوچک‌تر و قابل هضم تبدیل می‌کنند.
صفرا علاوه بر نقشی که در هضم چربی و جذب مواد مغذی دارد، به دفع مواد زائد مانند بیلی روبین از بدن نیز کمک می کند. بیلی روبین یک محصول جانبی است که در طی تجزیه طبیعی گلبول‌های قرمز خون ایجاد می‌شود. صفرا به عنوان یک حامل عمل می‌کند و بیلی روبین را از کبد به روده منتقل می‌کند تا از طریق مدفوع دفع شود.
چرا سنگ صفرا ایجاد می‌شود؟
پزشکان دلایل مختلفی را برای شکل‌گیری سنگ‌های صفراوی عنوان می‌کنند. رایج‌ترین دلایل تشکیل صنگ صفرا عبارتند از:
- میزان بالای کلسترول در مایع صفرا به عللی مانند سیروز کبدی یا اختلالات خونی.
- میزان بالای بیلی روبین در خون در نتیجه سرطان کبد و یا اختلالات خود ایمنی کبد و دلایل ژنتیکی.
- پایین بودن سطح نمک‌ها صفراوی در مایع صفرا.
- عدم تخلیه کامل کیسه صفرا.
حدود 80 درصد از سنگ‌های کیسه صفرا از کلسترول تشکیل شده‌اند. 20 درصد از سنگ‌ها هم از بیلی‌روبین ساخته می‌شوند که به آنها سنگ‌های رنگدانه‌ای می‌گویند. اندازه سنگ‌ها صفراوی بسیار متفاوت است و امکان شکل‌گیری سنگ‌های بسیار ریز و یا بسیار بزرگ وجود دارد. اما در اغلب موارد سنگ‌ها اندازه‌ای بین 5 تا 10 میلی‌متر دارند.
همانگونه که در شکل بالا هم اشاره شده است، سنگ‌های صفراوی اندازه‌های مختلفی دارند. در بیشتر مواقع سنگ‌های کوچک مشکل سازمی‌شوند. چرا که این سنگ‌ها حرکت کرده و در مجاری صفراوی گیر می‌کنند.
سنگ صفرا ممکن است هیچ علامتی نداشته باشد. اما در مواردی هم علائم زیر را دارند:
- درد ناگهانی در قسمت راست و بالای شکم
- درد میان شانه‌ها
- حالت تهوع و استفراغ
- سوء هاضمه
- زردی پوست یا چشم
معمولاً دردهای سنگ صفرا طولانی مدت هستند، و یک ساعت تا 5 ساعت ممکن است ادامه داشته باشند. در این حالت باید به پزشک مراجع کرد. تشخیص قطعی سنگ کیسه صفرا با انجام تصویربرداری صورت می‌گیرد.
درمان سنگ کیسه صفرا
بیشتر افرادی که دچار سنگ کیسه صفرا هستند ممکن است هیچ علائمی نداشته باشند. البته اطلاع فرد از وجود سنگ در کیسه صفرا به این معنی نیست که حتما باید برای درمان آن اقدام کند. ممکن مریض مدت‌ها بتواند با وجود این سنگ به زندگی معمولی ادامه دهد.
اما همیشه وضع به این خوبی نیست. به خصوص زمانی که سنگ‌ها کوچک و امکان حرکت داشته باشند. در این حالت ممکن است باعث مسدودی مجاری صفروای و مشکلات بعدی گردند. سنگ‌های صفراوی در بلندمدت می‌توانند عوارض و خطرات زیر را داشته باشند:
- عفونت کیسه صفرا ناشی از مسدود شدن دهانه صفرا (و خارج نشدن مایع صفرا) که به آن کولسیستیت حاد می‌گویند.
- عفونت خونی
- التهاب پانکراس
- سرطان کیسه صفرا
به این دلیل پزشکان معمولاً ریسک نکرده و بسته به سن و شرایط بیمار و اندازه سنگ‌ها، ممکن است یکی از روش‌های درمان زیر را توصیه کنند:
روش‌های مبتنی بر جراحی
جراحی لاپاراسکوپیک:
در این روش، چند برش بسیار کوچک در حدود یک تا یک‌ونیم سانت روی شکم بیماری ایجاد می‌شود. به وسیله‌ی این برش‌ها دستگاهی وارد شکم شده و کیسه صفرا برداشته می‌شود. این روش جای زخم و بخیه کوچکی داشته و دوره نقاهت کوتاه‌تری دارد.
جراحی باز:
در این روش شکم از طریق جراحی باز شده و دسترسی به کیسه صفرا ایجاد می‌شود. در این روش نیز کیسه صفرا برداشته می‌شود. تفاوت این روش با روش لاپاراسکوپیک، در میزان برش بدن و دوره نقاهت آن است.
روش آندوسکوپیک:
این روش که به نام ERCP شناخته می‌شود، برای برداشتن سنگ‌هایی است که از کیسه صفرا حرکت کرده و در مجاری صفراوی گیر کرده‌اند. این روش از طریق دهان و با استفاده از اسکوپ انجام می‌شود. در این روش کیسه صفرا برداشته نمی‌شود و تنها سنگ‌هایی که در مجاری گیر کرده‌اند حرکت داده می‌شوند.
درمان غیر جراحی سنگ صفرا
همانگونه که اشاره شد، درمان‌های مبتنی بر جراحی، منجر به برداشتن کیسه صفرا می‌شود. هر چند ادامه زندگی بدون کیسه صفرا مقدور است اما برداشتن کیسه صفرا بدون عارضه نیست. مشکلاتی مانند مشکلات گوارشی، تغییر در عادات دفع، تحریک روده و مسائلی مانند اضطراب از جمه عوارض احتمالی برداشتن کیسه صفرا هستند. از این رو بیشتر مردم درمان‌های غیر جراحی را در وهله اول ترجیح می‌دهند.
استفاده از دارو:
شکستن سنگ‌های بزرگ و دفع آنها به حالت طبیعی از راه روده، یکی از روش‌های درمان سنگ کیسه صفرا است. البته این روش در مواردی جواب می‌دهد که بیماری حالت حاد نداشته و سنگ‌ها هم خیلی بزرگ باشند.
داروی اورسودیول یکی از قرص‌های رایج در بازار است. این قرص از یک اسید صفراوی طبیعی به همین نام ساخته می‌شود. این قرص علاوه دفع سنگ صفرا، به منظور پیشگیری از تشکیل سنگ صفرا به خصوص در افراد چاق هم تجویز می‌شود. البته این قرص در کوتاه مدت جواب نمی‌دهد و عوارضی مانند سرگیجه، ناراحتی معده و ریزش مو را هم ممکن است داشته باشد.
سنگ شکنی با امواج:
شکستن سنگ‌های داخل بدن با امواج را احتمالاً بیشتر در مورد سنگ کلیه شنیده باشیم. این روش در مواردی برای سنگ کیسه صفرا هم به کار می‌رود. نام این روش “سنگ شکنی برون اندامی” (به انگلیسی Extracorporeal shock wave lithotripsy که به اختصار ESWL گفته می‌شود) است. روش ESWL در حالت‌هایی که سنگ منفرد و کمتر از دو سانتی‌متر قطر داشته باشد جواب می‌دهد. در مجموع کمتر از 15 درصد بیماران مبتلا به سنگ صفرا می‌توانند از این روش استفاده کنند.
تزریق MTBE:
متیل بوتیل اتر یا MTBE به منظور حل کردن سنگ‌های صفراوی به کیسه صفرا تزریق می‌شود. این حلال می‌تواند به سرعت سنگ‌های صفراوی را حل کند اما ممکن است عوارض خطرناکی برای بدن داشته باشد و از این رو زیاد توصیه نمی‌شود. چرا که این ماده تا حدی سمی بوده و مصرف آن ممکن است با درد و سوزش شدید همراه باشد
داروی گیاهی سنگ صفرا از دیدگاه حکمای طب سنتی
دیدگاه طب سنتی در مورد برداشتن کیسه صفرا، متفاوت از پزشکی مدرن است. چرا که وجود کیسه صفرا را برای بدن ضروری می‌داند و معتقد است که برداشتن آن تعادل مزاج بدن را به هم می‌زند. البته این را هم باید اضافه کنیم که در گذشته عملاً امکان جراحی و برداشتن کیسه صفرا وجود نداشته است.
از این رو روش‌های درمانی بر جلوگیری از تشکیل سنگ و دفع آن مبتنی است. در ادامه ابتدا در مورد کارکرد کیسه صفرا از نظر حکمای قدیم صحبت می‌کنیم. سپس اشاره‌ای داریم به ترکیباتی که به عنوان داروی گیاهی سنگ صفرا تجویز شده‌اند.
زَهره یا کیسه زَهره از نظر اطبای قدیم
ابوعلی سینا در توصیف کیسه زهره این چنین می‌گوید:
و بدان که کیسه زهره، کیسه مانندی است یک لایه و پی‌آلود که از کبد آویزان است و به سوی معده متمایل است و دهانه رو به کبد دارد. گداری در این دهانه است که خلط کم‌مایه لازمه خود و زرداب را از راه آن گدار دریافت می‌کند، همین گدار با خود کبد و رگ‌هایی که در کبدند و در آنها خون آماده می‌شود، پیوستگی دارد (قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، جلد 4، صفحه 317)
ابوعلی سینا، در ادامه حکمت وجود کیسه صفرا را موارد زیر می‌داند:
- زایده‌ی کف‌هایی را که در کبد پدید می‌آید پاکسازی می‌کند
- اگر کبد را به دیزی تشبیه کنیم، کیسه زهره همانند افروزنه و همیه‌ی زیر دیزی است و آن را گرم
- می‌کند.
- به خون لطافت می‌دهد.
- مدفوع را تحریک می‌کند که بیرون رود.
- تمیز کردن و پاکیزه نگه‌داشتن روده‌ها، کار اوست
زکریای رازی کیسه صفرا را اینگونه توصیف می‌کند:
کیسه زردآب یا زهره بر روی جگر قرار گرفته است. دارای دو کانالی یکی به گودی جگر و دیگری به شاخه‌هایی تقسیم شده به روده‌های باریک و کف شکمبه می‌پیوندند.از نظر رازی کیسه هنگامی که جگر یا کبد خون را می‌پزد (تولید می‌کند) اضافه آن زردآب است که کیسه صفرا آن را به درون خود می‌کشد. (زکریای رازی، منصوری فی طب، صحفه 116)
اسماعیل جرجانی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی، در بابت تشریح زهره می‌گوید:
زَهره کیسه‌ای است از عصب یک تو و از لیفهای دراز نای و پهنایی و ریب (اریبی) بافته و از جگر آویخته، و از جانب مقعر جگر منفذی اندر وی گشاده است و صفرا بدین منفذ اندر وی شود، و منفذی دیگر از زهره به روده اثنی عشر اندر گشاده است و لختی صفرای افزونی بدین منفذ به روده‌ها فرود آید.(ذخیره خوارزمشاهی، اسماعیل جرجانی، جلد یک، صفحه 150)
همانگونه که مشخص است، توصیف کیسه صفرا و نقش آن در بدن در نزد حکمای طب سنتی تا حد زیادی یکسان و یک‌پارچه است. یعنی اطبای قدیم هم نسبت به نقش صفرا در فرآیند هضم غذا آگاه بوده‌اند.
داروی گیاهی سنگ صفرا در کتب قدیم
در منابع طب سنتی، اشارات مستقیمی به سنگ صفرا نشده است. البته سنگ‌های تشکیل شده در بدن برای طبیبان شناخته شده بود و مثلاً نسخ زیادی در بابت دفع سنگ مثانه و کلیه وجود دارد، اما به صورت مستقیم کمتر اشاره‌ای به سنگ صفرا شده است.
در طب ایرانی این دسته‌ای از داروها که باعث دفع سنگ‌ها از بدن می‌شوند، به نام مفتت تقسیم‌بندی شده‌اند. مُفتّت دارویی است که باعث خرد شدن و دفع سنگ‌های بدن می‌شود.
ابن سینا مفتت را این گونه تعریف می‌کند:
دارویی است که در برخورد با خلط سفت و سخت، آن را به چندین پارچه‌ی ریز درمی‌آورد، و مثال این دارو حجرالیهود و همانند آن است که سنگ (مثانه یا کلیه) را خرد و له می‌نماید. (قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، جلد 2، صفحه 32)
ابوعلی سینا در کتاب قانون، در باب علت بیماری یرقان، یکی از علت‌های یرقان زرد را راه‌بندان در جریان طبیعی ماده‌ی زهره می‌داند. چیزی که امروزه به عنوان یرقان انسدادی (Obstructive jaundice) شناخته می‌شود. ابوعلی سینا برای رفع انسداد جریان صفرا، داروهایی را تجویز می‌کند که به گفته خود مسهل و بازکننده قوی هستند. مانند محموده یا سقمونیا، ترب و آب ترب، پرسیاوشان.
نکته مهمی که ابن سینا اشاره می‌کند، این است که داروی مسهل و بازکننده صفرا، نباید گرم و خشک باشد، چرا که این داروها خود چسپاننده هستند و عامل ایجاد سنگ. در ویدویی زیر حکیم شیرازیان در این مورد توضیحاتی داده است:
حکیم مؤمن در کتاب تحفه اشاره مستقیمی به سنگ صفرا ندارد. اما داروهایی مانند ترب و سقمونیا را در این بابت معرفی می‌کند.
درباره سقمونیا حکیم مومن معتقد است، مسهل صفرا و لزجات داخل کیسه صفرا و به غایت سریع‌العمل و قوی است. حکیم مؤمن همچنین ترب را برای دفع صفرا مفید می‌داند. آب ترب را برای دفع سنگ مثانه و همچنین به همراه شکر برای دفع صفرا توصیه می‌کند.
یکی دیگر از داروهایی که از نظر حکیم مؤمن در دفع سنگ صفرا مفید است، حجرالهیود می‌باشد.
حجرالیهود یا سنگ جهودان (Jew stone) سنگ فسیلی دانه درشتی است که منشأ ارگانیک دارد. شکل آن بلوط مانند و در اندازه زیتون است. ابن سینا آن را مفتت و دافع سنگ کلیه و مثانه می‌داند. از نظر حکیم مؤمن هم یک مدر قوی است و مانع تشکیل سنگ در بدن و دفع سنگ‌ها می‌شود.
4 داروی گیاهی سنگ صفرا
آنچه در این مقاله اشاره کردیم خلاصه‌ای کلی در بابت داروی گیاهی صنگ صفرا و نگاه حکیمان طب سنتی به این مسأله است.
چهار ترکیب یا مفرده که در درمان گیاهی سنگ صفرا روی آنها تأکید بیشتری شده است به شرح زیر است:
- ترب: ترب به خصوص ترب سیاه در منابع طب سنتی و طب بومی به دافع سنگ شناخته می‌شود. به خصوص آب برگ و ساقه ترب.
- سقمونیا: ابوعلی سینا در بابت پاکسازی مجاری صفراوی و رفع راه‌بندان بیشترین تأکید را روی سقمونیا یا محموده کرده است.
- حجرالیود: حجرالهیود یا سنگ جهودان در بسیاری از کتب مرجع طب سنتی به عنوان مفتت یا سنگ‌شکن شناخته می‌شود.
- سولفات منزیم: این ماده که به نام سنگناک نیز شناخته می‌شود، یک ماده مسهل و پاکسازی کننده است که مجاری صفراوی را باز می‌کند.
لازم است تأکید کنیم که این مقاله حاوی تجویز پزشکی نیست.مصرف داروی گیاهی برای دفع سنگ صفرا می‌بایست زیر نظر متخصصان طب سنتی صورت گیرد و یا از داروهای دارای مجوز در بازار استفاده شود.
