خواص عناب – آنچه حکمای قدیم بدان اشاره کرده‌اند
عناب یکی از قدیمی‌ترین داروهایی است که در طب شرقی برای درمان بیماری‌ها توصیه شده است. بهبود عملکرد کبد، تصفیه خون، خواب آرام و درمان گیاهی سرماخوردگی از جمله خواص عناب است. اما به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر و به خصوص در شبکههای اجتماعی، مطالب غیر مستند درباره خواص عناب افزایش یافته است.
ما در این مقاله می‌کوشیم با تکیه بر منابع معتبر و اصیل طب سنتی و نیز یافته‌های جدید در مورد خواص عناب صحبت کنیم. همچنین مطالب نادرستی که در این زمینه وجود دارد را نیز بیشتر بررسی کنیم.
فهرست:
- عناب چیست؟
- ارزش غذایی عناب
- خواص عناب در طب سنتی
- خواص عناب برای کبد
- خواص عناب برای سرماخوردگی
- خواص عناب برای اعصاب
- آیا عناب باعث تقویت میل جنسی می‌شود؟
عناب چیست؟
عَناب ( Jujube )یا عُنّاب میوه درختی به همین نام است که در فارسی به آن تبرخون نیر می‌گویند. نام علمی آن Ziziphus Jujube است و از خانواده عنابیان است. عناب درختچه‌ای خزان‌کننده با برگ‌های کشیده و بادامی شکل است. ارتفاع آن تا 8 متر می‌رسد. درخت عنب بسیار کند رشد می‌کند و می‌تواند عمری بالای 300 سال نیز داشته باشد.
عناب به احتمال قوی بومی چین است. سابقه کشت عناب در چین به 5000 سال پیش می‌رسد. در چین به عناب خرمای چینی یا خرمای قرمز می‌گویند و از قدیم در اطراف رودخانه زرد کشت شده است. عناب بعدها از شرق دور و خاورمیانه به اروپا و از آنجا به آمریکا برده شد.
عناب در اوایل خرداد شکوفه می‌دهد. شکوفه‌های آن کوچک و سبز مایل به زردند. میوه عناب کوچک، گوشتی و بیضی‌گون است. فصل برداشت عناب بسته به دمای هوا از اواخر مرداد شروع می‌شود. طعم عناب ابتدا گس است و پس از رسیدن کامل، شیرین و لعاب‌دار می‌شود.
عناب هسته‌ای سفت، کوچک و قهوه‌ای رنگ دارد. بهترین نوع عناب کاملاً رسیده، بزرگ، پرگوشت، شیرین و قرمز رنگ است.
ارزش غذایی عناب
عناب کالری کمی دارد ولی از لحاظ داشتن فیبر، مواد معدنی و ویتامین‌ها بسیار غنی است. عناب دارای مقادیر قابل توجهی ویتامین C و انواع آنتی اکسیدان‌ها است. در جدول زیر ارزش غذایی 100 گرم میوه تازه عناب درج شده است:
| آیتم | مقدار در هر 100 گرم عناب |
|---|---|
| کالری | 77 |
| چربی | 0.2 گرم |
| پروتئین | یک گرم |
| پتاسیم | 250 میلی‌گرم |
| ویتامین C | 69 میلی‌گرم |
| کربوهیدارت | 20 گرم |
| فیبر | 10 گرم |
میوه عناب منبع غنی از ترکیباتی مانند فلاونوئیدها، پلی ساکاریدها و اسیدهای تری ترپنیک است. برخی از این ترکیبات دارای خواص آنتی اکسیدانی هستند. عناب همچین حاوی مقادیری مواد قندی است. بسته به نوع عناب در هر 100 گرم، 2.7 تا 6.4 گرم مواد قندی وجود دارد. میزان کالری و همچنین قند عناب خشک شده نسبت به تازه آن بیشتر است.
خواص عناب در طب سنتی
اولین استفاده دارویی از عناب احتمالاً مربوط به طب قدیمی چین است. از 5000 سال پیش اطبای چینی عناب را برای بهبود خواب، درمان سرفه و آرامش اعصاب توصیه می‌کردند. عناب از قدیم در فرهنگ غذایی چین نقش ویژه‌ای داشته است. از آن انواع شربت‌ها را درست می‌کنند. همچنین به عنوان میان وعده و دسر نیز مصرف می‌شود.
عناب از قدیم در ایران هم کشت و علاوه بر استفاده غذایی به عنوان دارو نیز استفاده شده است. عناب به دلیل سازگاری بالا با اقلیم‌های مختلف، در بسیاری از نقاط کشور قابل کشت بوده است. حکمای طب سنتی عناب را برای بیماری‌های مختلفی توصیه کرده‌اند. عناب از نظر غالب حکما، طبعی معتدل مایل به تر دارد. علاوه بر گوشت و هسته‌ی آن، برگ و چوب درخت و نیز صمغ آن استفاده دارویی دارد.
مهم‌ترین ویژگی عناب از دیدگاه طب سنتی دفع اخلاط غلیظ، تصفیه خون و رفع خشونت سینه و حلق است.
محمد حسین عقیلی خراسانی، پزشک نامدار قرن 12 در دو کتاب مخزن الأدویه و قرابادین کبیر به تفصیل در مورد عناب صحبت می‌کند. او عناب را ملین روده، رافع خشونت سینه و حلق و همچنین مولّد خون صالح و مفید برای بدن می‌داند. از نظر عقیلی خراسانی عناب خشک بهتر از عناب تازه و رسیده است.
حکیم مؤمن تنکابنی، در کتاب تحفة المؤمنین به خواص عناب اشاره می‌کند. خواص عناب از نظر حکیم مؤمن بیشتر همان مواردی است که در کتاب مخزن الأدویه آمده است. حکیم مؤمن علاوه بر خواص میوه عناب، به خواص برگ و صمغ درخت عناب هم اشاره می‌کند. حکیم مؤمن جوشانده برگ درخت عناب را برای درمان خارش پوست مفید می‌داند. همچنین صمغ درخت عناب را برای بیماری‌های پوستی از جمله قوبا و اگزما توصیه می‌کند.
اما در میان حکمای قدیم، ابوعلی سینا دیدگاه متفاوتی دارد. ابن سینا در کتاب قانون می‌گوید که جالینوس معتقد است که عناب نه خاصیت غذایی دارد و نه دارویی. البته خود چنین دیدگاهی ندارد، اما به مانند بقیه حکما، زیاد عناب را توصیه نمی‌کند. هر چند معتقد است که با سینه و شش سازگار است.
ابوعلی سینا بر خلاف بقیه حکما، دیدگاه مثبتی به عناب ندارد. او معتقد که عناب دیر هضم است و خواص غذایی اندکی دارد. برای معده زیان دارد. ابن سینا همچنین منکر خاصیت عناب در تصفیه خون می‌شود. (قانون در طب، جلد 2، صفحه 265). البته ابن سینا بر خلاف این دیدگاه تندش در جلد دوم قانون، در جاهای دیگر 17 بار عناب را در نسخه‌های مختلف توصیه کرده است.
بررسی کتب دیگر حکما، همچون رازی و اسماعیل جرجانی حاکی از این است که آن‌ها هم خواصی همانند تصفیه خون، درمان زکام و تسکین حرارت بدن را برای عناب ذکر کرده‌اند. در ادامه به چند مورد از مهم‌ترین خواص عناب اشاره می‌کنیم.
خواص عناب برای کبد
یکی از مهم‌ترین خواص عناب، بهبود عملکرد کبد است. عناب به دلیل وجود مقادیر قابل توجهی از آنتی‌اکسیدان‌ها، باعث بهبود عملکرد کبد شده و از آن در برابر مواد سمی محافظت می‌کند. مطالعات بالینی چه در موش‌های صحرایی و چه بر روی انسان، اثر مثبت عصاره عناب در محافظت از سلول‌های کبدی را به اثبات رسانده است.
در یک مطالعه که نتیجه آن در وبسایت انستیتوی ملی سلامت آمریکا (NIH) درج شده است، تأثیر عصاره میوه خشک عناب در محافظت از کبد در برابر مواد سمی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این تحقیق از طریق اندازه‌گیری سطوح آنزیم کبدی آلانین آمینوترانسفراز نشان می‌دهد که مصرف عصاره میوه خشک عناب می‌تواند اثر محافظتی از کبد در برابر مواد سمی داشته باشد.
جالب است که زکریای رازی نیز به اثر محافظتی عناب از کبد اشاره می‌کند. او در کتاب منصوری فی طب، خوردن عناب را همراه داروهایی که برای کبد ضرر دارند توصیه می‌کند (منصوری فی طب، صفحه 691). همانگونه که در بخش قبلی هم اشاره شد، یکی از مهم‌ترین خواص عناب از نظر حکمای قدیم، تصفیه خون است. در واقع عناب از طریق بهبود عملکرد کبد، به تصفیه خون نیز کمک می‌کند. عناب حرارت غریزی کبد را تعدیل می‌کند.
خواص عناب برای سرماخوردگی
زیاد شنیده‌ایم که عناب را برای سرماخوردگی تجویز می‌کنند. عناب به چند دلیل برای سرماخوردگی مفید است:
- حاوی مقادیر زیادی ویتامین C است و به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند.
- ملین سینه و گلو است.
- مسهل و منضج اخلاط غلیظ است.
اما همانگونه که در مقاله “درمان گیاهی سرماخوردگی” اشاره کرده‌ایم، نه حکمای طب سنتی و نه تحقیقات جدید، استفاده از گیاهان دارویی را به صورت بی‌رویه و بدون در نظر گرفتن مزاج فرد توصیه نمی‌کنند. عناب برای معده‌های سرد و رطوبی ضرر دارد و بهتر است این افراد از خوردن عناب اجتناب کنند.
طبیبان قدیم معتقد بودند که خواص عناب خشک برای سرماخوردگی از عناب تازه بهتر است. زکریای رازی در کتاب منصوری فی طب، عناب خشک را برای بیماری زکام و همچنین برای نرم کردن سینه توصیه می‌کند (منصوری فی طب، صفحه 440).
خواص عناب برای اعصاب
عناب در طب سنتی چین از هزاران سال پیش برای بهبود خواب و کاهش اضطراب توصیه شده است. تحقیقات انجام شده روی عناب نشان می‌دهد که عصاره و دمنوش این میوه می‌تواند به بهبود خواب و تقویت حافظه در موش‌ها کمک کند. محققان احتمال می‌دهند این اثر به دلیل وجود برخی آنتی اکسیدان‌های خاص باشد.
آیا عناب باعث تقویت میل جنسی می‌شود؟
در شبکههای اجتماعی و فضای وب بسیار دیده و شنیده‌ایم که مصرف عناب برای تقویت میل جنسی، تقویت نعوظ و رفع زود انزالی توصیه شده است. واقعیت این این است که نه در منابع معتبر طب سنتی و نه در تحقیقات جدید مستنداتی مبنی بر این که عناب در این موارد مفید است یافت نشده است.
عناب از نظر حکمای قدیم نه تنها باعث تقویت میل جنسی نمی‌شود، بلکه گفته‌اند که مصرف زیاد آن باعث کاهش منی و ضعف نیروی جنسی است. بیشتر اطبای قدیم مانند حکیم مؤمن، زکریاری رازی، جرجانی و علوی خراسانی مصرف زیاد عناب را مضر معده، مقلل منی و باعث ضعف باه می‌دانند.
البته باید توجه داشت آنچه که بدان اشاره شده است، مصرف زیاد عناب است. مصرف اصولی و به مقدار عناب و با در نظر گرفتن مزاج فرد هیچ تأثیر منفی در کاهش میل جنسی ندارد. حتی به نظر می‌رسد که مصرف اصولی عناب به تقویت توان جنسی نیز کمک کند.
اما عناب چگونه می‌تواند باعث تقویت میل جنسی شود؟ عناب مولد خون است و باعث تصویه خون می‌شود. همانگونه که در مقاله ” درمان اختلال نعوظ در طب سنتی” به تفصیل توضیح داده‌ایم، از نظر حکما قوه باه (یعنی مرد شهوت کافی داشته، آلت تناسلیش به نعوظ سفت و پایدار برسد و انزال سریع نداشته باشد) به صورت مستقیم ناشی از قوت تن، سلامت قلب و وجود خون سالم در بدن است. از این رو به نظر نمی‌رسد مصرف به اندازه عناب، ضرری برای توان جنسی مردان داشته باشد.
آنچه تاکنون اشاره کردیم، خلاصه‌ای از مهم‌ترین خواص عناب است که در منابع طب سنتی آمده و یا یافته‌های جدید به آن اشاره کرده است. طبیعتاً عناب خواص بسیار بیشتری دارد که شرح آن در یک مقاله امکان‌پذیر نیست.
