زالو درمانی در طب سنتی

زالو درمانی یکی از چند روش خونگیری در طب ایرانی است. بر خلاف فصد و حجامت که بیشتر در طب شرقی رواج داشته است، زالو درمانی در غرب نیز سابقه زیادی دارد. فواید زالو درمانی در طب سنتی از بیماری‌های پوستی گرفته تا افزایش اندازه آلت تناسلی و درمان نعوظ را شامل می‌شود.

در این مقاله ما ابتدا در مورد زالو و ویژگی‌های آن صحبت می‌کنیم. سپس به صورت خلاصه مطالعات صورت گرفته در مورد خواص زالو را بررسی می‌کنیم. در قسمت دوم مقاله هم اشاره‌ای داریم به نسخه‌های منابع طب سنتی در مورد زالو و فواید آن.

فهرست:

• زالو چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
• تاریخچه‌ی زالو درمانی در طب سنتی
• تحقیقات جدید در مورد زالو درمانی
• خواص زالو درمانی در طب سنتی
• فواید زالو در رفع بیماری‌های پوستی
• تأثیر زالو در بزرگ کردن آلت تناسلی
• سایر فواید زالو درمانی
• روش انجام زالو درمانی
• جمع‌بندی

زالو چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟

زالو (به انگلیسی Leech) یکی از 650 گونه از خانواده کرم‌های حلقوی (حلقوی‌تباران Annelida) است. بدنی کشیده، کمی‌ پهن و نسبتاً ضخیم دارد و اندازه آن از 4 تا 450 میلی‌متر متغیر است. مشهورترین گونه زالو، زالوی طبی (Hirudo Medicinalis) است که اندازه آن بین 5 تا 12 سانتی‌متر است. زالو‌ها عمری بین 2 تا 8 سال دارند.

زالو بیشتر در آب‌های شیرین و کناره‌های گِلی آن‌ها زندگی می‌کند. این کرم‌ها در اکثر مناطق جهان یافت می‌شوند اما زیستگاه آن‌ها بیشتر اروپا، روسیه و قفقاز است. در ایران بیشتر در مناطق شمالی و مرطوب کشور زندگی می‌کنند. زالوهای آبزی از خون ماهی‌ها، دوزیستان، پرندگان و پستانداران تغذیه می‌کنند و یا حلزون، لارو حشرات و کرم‌ها را می‌خورند. زالوهای زمینی فقط از خون پستانداران تغذیه می کنند. (منبع: دانشنامه بریتانیکا).

زالو دو مکنده در قسمت ابتدایی و انتهای بدن دارد. دهان در قسمت ابتدایی قرار دارد و شامل سه فک با دندان‌های تیز است که یک برش Y شکل در بدن جانداران ایجاد می‌کند و از آن طریق شروع به خون مکیدن می‌کند. در هر فک نزدیک به 100 دندان بسیار ریز وجود دارد. زالو از مکنده قسمت انتهایی بدن، مانند اهرامی برای حرکت استفاده می‌کند.

زالوها از طریق پوست تنفس می‌کنند. بدن آنها از بندهای بسیار کوچک تشکیل شده است و به همین دلیل سطح خارجی آن شیارشیار به نظر می‌رسد. زالو اسکلت ندارد و بدن آن بسیار نرم و انعطاف پذیر است. زالو دو جنسی است و هر زالو هم جنسیت نر دارد و هم ماده و از طریق تخم‌گذاری تولید مثل می‌کند.

تاریخچه‌ی زالو درمانی در طب سنتی

استفاده از زالو در درمان بیماری‌ها که به زالو درمانی مشهور است سابقه چندهزار ساله دارد. اولین سند ثبتی که به وضوح استفاده درمانی از زالو را نشان می‌دهد، یک نقاشی در مصر است که مربوط به 1500 سال قبل از میلاد مسیح است. استفاده از زالو از زمان یونان باستان در اروپا رایج بوده و جالینوس، پزشک مشهور یونانی، آن را در درمان برخی از بیماری‌ها توصیه می‌کرد.

استفاده از زالو در قرون 17 و 18 میلادی در اروپا به اوج خود رسید. زالو درمانی در این سالها به حدی رایج شده بود که مورخان اشاره می‌کنند که سالانه حدود 5 تا 6 میلیون زالو در بیمارستان‌های پاریس مورد استفاده قرار می‌گرفت. بیشتر مردم زالو را به منظور کنترل بیماری‌های کبدی و سل استفاده می‌کردند. این نگاره از جووانی بوکاچو، زالو درمانی یک پادشاه در قرن 15 میلادی در ایتالیا را نشان می‌دهد.

در طب چینی هم استفاده از زالو سابقه طولانی دارد. در رساله داروسازی کانگ‌مو که مربوط به 5 قرن پیش است، دستورالعمل استفاده از زالو به خصوص زالوی خشک آمده است. همچنین در کتاب سوشروتا سمهیتا که یکی از بزرگترین کتب طبی در منابع سانسکریت است و سابقه آن به قرن ششم قبل از میلاد می‌رسد، به زالو درمانی اشاره شده است.

در طب ایرانی هم استفاده از زالو رواج داشته است. تمامی حکمای مرجع طب سنتی از جمله بوعلی سینا، حکیم مؤمن تنکابنی، زکریای رازی و حکیم جرجانی در بابت فواید زالو درمانی اشاراتی داشته‌اند.

 در کتب طب سنتی گاهاً به جای زالو اصطلاح دیوچه و یا لفظ عربی آن علقه به کار رفته است. حکمای قدیم زالو را سرد و خشک می‌دانستند و معتقد بودند که خون فاسد را می‌مکد.

زالو درمانی یکی از روش‌های خونگیری در طب ایرانی است. در طب سنتی سه روش خونگیری وجود دارد:

• ‌حجامت: خونگیری سطحی از بدن است.
• فصد: خون‌گیری عمیق است.
• زالو درمانی: خونگیری نیمه‌عمیق از برخی مواضع بدن است.

همان‌طور که اشاره کردیم زالو درمانی در اروپا در قرون 17 و 18 به اوج خود رسید. در سال‌های پایانی قرن 19 و با کشف دقیق‌تر دلایل بیماری‌های عفونی، زالو درمانی به حاشیه رفت و تصور می‌شد به عنوان یک روش سنتی، تنها به جنبه تاریخی آن توجه شود. اما تحقیقات جدید توانسته است تأثیر زالو در درمان و بهبود برخی عارضه‌ها را به اثبات برساند. از این رو چه در ایران و چه در کشورهای غربی در چند دهه گذشته، دوباره مورد توجه قرار گرفته است. سازمان غذا و داروی آمریکا FDA در ژوئن 2004 اولین مجوز خود را مبنی بر استفاده درمانی از زالو به یک شرکت فرانسوی داد.

در ادامه ابتدا به تحقیقات صورت گرفته در مورد تأثیرات زالو درمانی اشاره می‌کنیم. سپس دیدگاه طب ایرانی در مورد تأثیر زالو در درمان بیماری‌ها را با جزئیات بیشتری بررسی خواهیم کرد.

تحقیقات جدید در مورد زالو درمانی

همان‌طور که گفتیم، زالو درمانی یا به اصطلاح عامیانه “زالو انداختن” یکی از روش‌های اصلی خونگیری در طب ایرانی است. خونگیری سابقه بسیار زیادی در طب ایرانی دارد و در روایت‌ها هم بر آن تأکید شده است.

زالو انداختن یک تفاوت عمده با فصد و حجامت دارد. در زالو درمانی هدف تنها خونگیری نیست. بلکه این روش بر پایه آنزیم‌های بزاق زالو استوار است. در واقع علاوه بر خونگیری، هدف اصلی این است که آنزیم‌های بزاق زالو وارد بدن شده و از این طریق اثر خود را بگذارند.

در چند دهه گذشته تحقیقات زیادی در مورد اثراث درمانی زالوها صورت گرفته است. این روش در طب جدید به نام هیرودتراپی (hirudotherapy) یا به اختصار MLT (Medicinal leech therapy) شناخته می‌شود. بر اساس مطالعاتی که روی مکانیسم اثر زالوها صورت گرفته است بیش از 100 پروتئین خاص با توده‌های مولکولی متفاوت در ترشحات زالو مشاهده می‌شود، که تعداد محدودی از آن‌ها نقش اصلی را دارند. این مکانیسم اثرها را می‌توان در 6 رده مختلف طبقه بندی کرد:

• اثر ضد درد و ضد التهابی
• تخریب ماتریکس خارج سلولی
• افزایش جریان خون
• مهار عملکرد پلاکت
• اثر ضد انعقاد
• اثرات ضد میکروبی

منبع: مقاله زالو درمانی طبی، یک چشم‌انداز کلی، وبسایت مؤسسه ملی سلامت آمریکا، 2017

این اثرات از طریق بزاق زالو صورت می‌گیرد. آنزیم‌های بسیار زیادی در بزاق زالو وجود دارد که اثرات درمانی برخی از آن‌ها هنوز ناشناخته است و نیاز به تحقیقات بیشتری دارد. مهم‌ترین آنزیم‌های موجود در بزاق زالو به شرح زیر است:

تحقیقات زیادی در مورد تأثیر مثبت زالو در درمان بیماری‌های قلبی و عروقی صورت گرفته است که برای مطالعه بیشتر می‌توانید مقاله زالو درمانی در اختلالات انعقادی و بیماری‌های قلبی و عروقی را مشاهده کنید. همچنین برخی از مطالعات تأثیر مثبت زالو درمانی در کاهش درد بیماران میگرنی را نشان می‌دهد.

 طبیعتاً بررسی تمامی تحقیقاتی که در مورد اثرات زالو درمانی صورت گرفته است در یک مقاله میسر نیست. زالو درمانی علاوه بر تأثیرات اثبات شده‌ای که در زمینه کاهش غلظت خون و خطر سکته‌های قلبی و مغزی دارد، برای بهبود کیفیت پوست، کنترل واریس و واریکوسل و کاهش درد مفاصل و سردرد نیز مفید است. در ادامه دیدگاه اطبای قدیم و کتب مرجع طب سنتی را در مورد زالو درمانی بررسی می‌کنیم.

خواص زالو درمانی در طب سنتی

زالو درمانی در طب سنتی، سابقه طولانی دارد. حکمای طب سنتی روی فواید زالو تأکید زیادی داشته‌اند. زالو از نظر اطبای قدیم دو دسته خاصیت اصلی داشته است:

1. خواصی که از راه مکیدن خون حاصل می‌شود: از نظر حکمای قدیم زالو خون‌های فاسد را مکیده و از این طریق باعث رفع برخی بیماری‌ها می‌شود.
2. خواصی که خود زالو دارد: خود زالو به شکل خشک و یا روغن آن نیز حاوی خواص زیادی است. زالو را در طب سنتی به چند روش زیر به کار برده‌اند:

• طلا: منظور از طلای یک ماده در طب سنتی مالیدن عصاره مایع آن بر یک عضو است.
• قطور: چکاندن داروی مایع در گوش و سایر اعضا.
• ضماد: آن‌چه که به شکل خمیر است و بر روی زخم می‌گذارند.

حال به صورت جزئی‌تر فواید زالو درمانی در طب سنتی را بررسی می‌کنیم.

فواید زالو درمانی در رفع بیماری‌های پوستی

حکمای طب سنتی ریشه بسیاری از بیماری‌های پوستی را به وجود اخلاط و خون فاسد در بدن ربط می‌دادند. روایت است که می‌گفتند احوال کبد را از روی پوست باید تشخیص داد. کار اصلی کبد تولید خون صالح و سالم است. یعنی هر چه خروجی کبد بهتر باشد، کیفیت پوست نیز بهتر است.

حکمای قدیم معتقد بودند که زالو خون فاسد را می‌مکد و از آنجایی که ریشه بیماری پوستی را در وجود خون فاسد می‌دانستند، برای بسیاری از عارضه‌های پوستی از جمله سعفه، قوبا، زخم‌های مزمن و لکه‌ها انداختن زالو را توصیه می‌کردند.

بیماری سعفه یکی از بیماری‌های پوستی است که با خشکی و خارش و سرخ شدن پوست همراه است. بر اساس علائمی که برای بیماری سعفه در متون طب سنتی آمده است می‌توان این بیماره را مشابه درماتیت آتوپیک دانست که یک بیماری مزمن پوستی است که با خشکی، خارش و التهاب پوست مشخص می‌شود. زکریاری رازی زالو انداختن را در درمان بیماری سعفه توصیه می‌کند (منصوری فی طب، صفحه 294).

علاوه بر خونگیری، زالو به شکل‌های دیگر هم برای درمان بیماری‌های پوستی توصیه شده است. حکیم مؤمن در درمان لکه‌های پوستی طلای زالو را تجویز می‌کند (تحفةالمؤمنین، حکیم مؤمن تنکابنی، صحفه 606). یعنی زالوی خشک شده را در روغن زیتون پخته و بعد از صاف کردن آن، مایع به دست آمده به لکه‌های پوستی مالیده می‌شود.

یکی دیگر از فواید زالو برای پوست، جوان‌سازی و روشن‌کنندگی آن است. بزاق زالو حاوی آنزیم‌هایی است که باعث گشاد شدن رگ‌ها و بهبود جریان خون می‌شود. و از این طریق باعث بهتر شدن خون‌رسانی به پوست می‌شود. 

از دیگر خواص زالو برای پوست، رفع جوش‌های عفونی و سرسیاه است. همانطور که اشاره کردیم طبیبان قدیم این عارضه‌ها را ناشی از خون فاسد می‌دانستند. هر نوع جوش، دمل و عارضه‌ی چرکین از نظر آن‌ها ناشی از خون فاسد بود و در بیشتر کتب طب سنتی، به منظور رفع این عارضه‌ها زالو انداختن توصیه شده است.

تأثیر زالو در بزرگ کردن آلت تناسلی

در چند سال گذشته استفاده از درمان‌های سنتی به منظور افرایش حجم آلت تناسلی رایج شده است. اگرچه بیشتر کرم خراطین به عنوان حجم دهنده شناخته می‌شود، اما مهم است بدانیم بسیاری از حکمای قدیم، زالو و مشتقات آن را به منظور افزایش حجم آلت تناسلی و بهبود نعوظ توصیه کرد‌ه‌اند.

کرم خراطین و زالو هر دو از خانواده کرم‌های حلقوی (Annelida) هستند. همانطور که در مقاله درمان اختلال نعوظ در طب سنتی به صورت مفصل توضیح داده‌ایم، نعوظ حاصل فرآیند پمپاژ خون به آلت تناسلی است. در واقع هرچه رگ‌های آلت ظرفیت بیشتری برای ورود خون و نگه‌داشتن آن داشته باشند، نعوظ سفت‌تر و پایدارتر است.

آنزیم‌های بزاق زالو باعث گشاد شدن رگ‌ها و افزایش جریان خون می‌شوند. باز شدن رگ‌های آلت تناسلی باعث می‌شود که هنگام تحریک جنسی خون بیشتری وارد آلت شود و از این رو هم اندازه آلت در حالت نعوظ بزرگتر شده و هم نعوظ سفت‌تر و پایدارتر می‌شود.

حکمای طب سنتی استفاده از زالو به منظور افزایش حجم آلت تناسلی و بهبود نعوظ را به چند روش توصیه کرده‌اند:

• استفاده از روغن زالو که در پایه زیتون تولید شده باشد.
• ضماد زالوی سوخته شده در روغن زیتون بر روی آلت.
• استفاده از ترکیب روغن زیتون و خراطین در پایه کنجد.

(دایرة المعارف طب سنتی، علم الأدویه (مفردات)، سید محمدعلی سیدنظری، 1397، صفحه 1031)

بوعلی سینا هم استفاده از زالو را معظم و بزرگ‌کننده آلت می‌داند. نسخه ابن سینا به این صورت است که زالو را خشک کرده و پودر آن بر روی آلت بمالید. و یا یک نارگیل را باز کرده و زالو را در آب آن بیاندازید تا بعد از یک هفته خشک شود. سپس زالوی خشک شده بر روی آلت مالیده شود (قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، جلد 5، صفحه 261).

سایر فواید زالو درمانی

تا کنون به دو خاصیت زالو که در  کتب طب سنتی آمده است اشاره کردیم. علاوه بر رفع بیماری‌های پوستی و بزرگ کردن آلت تناسلی، خواص دیگری برای زالو ذکر شده است.

در کتاب مخزن‌الأدویه برای رفع سوزش ادرار و سوزش مثانه، قطور زالوی کوبیده شده در روغن بنفشه توصیه شده است، یعنی چند قطره از مایع صاف شده در سوراخ آلت تناسلی چکانده شود (مخزن الأدویه، محمدحسین عقیلی علوی‌شیرازی، صفحه 616). همچنین حکیم مؤمن زالو را در درمان بواسیر مؤثر می‌داند. در کتاب تحفةالمؤمنین آمده است که ضماد زالوی کوبیده شده به همراه صبر زرد، دانه بواسیر را خشک می‌کند.

یکی دیگر از خواص زالو درمان هیدروسل یا آب آوردن بیضه است. این بیماری که در گذشته قيلة‌الماءگفته میشد ناشی از تجمع مایع در کیسه بیضه بوده و شایع‌ترین عامل تورم بیضه است. در کتاب مخزن‌الأدویه آمده است که برای درمان این بیماری، پانزده عدد زالوی بزرگ را به همراه بیست مثقال خراطین مخلوط کرده و در روغن کنجد تازه جوشانده و صاف کنید. سپس چند روز متوالی مایع به دست آمده را به صورت گرم به به بیضه بمالید.

روش انجام زالو درمانی

هر نوع خونگیری و به خصوص روش‌هایی مانند حجامت، زالو انداختن و فصد، مستلزم رعایت جدید نکات بهداشتی است. این حساسیت در مورد زالو بیشتر است چرا که هر نوع آلودگی زالو به راحتی به بدن منتقل می‌شود. موضعی که قرار است زالو روی آن قرار گیرد، باید کاملاً تمیز باشد. زالوها باید شسته شده و از محل بهداشتی و مطمئن تهیه شده باشند. بعد از قرارداد زالو بر روی پوست، زالو شروع به گاز گرفتن موضع و مکیدن خون می‌کند. زالو بعد از سیر شدن به طور معمول خود به خود از موضع جدا شده و نباید خود اقدام به جدا کردن زالو کنیم.

توصیه می‌شود حتماً زالو درمانی را در مراکز معتبر و دارای مجوز انجام دهیم که نکات بهداشتی هم در تأمین زالو و هم در فرآیند انداختن آن رعایت شود.

جمع‌بندی

همانطور که اشاره کردیم، زالو درمانی روشی است که سابقه چند هزار ساله داشته و از چند دهه گذشته دوباره در مراکز معتبر درمانی دنیا مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات زیادی در مورد تأثیر زالو در درمان بیماری‌هایی نظیر عارضه‌های قلبی و عروقی، پوستی، میگرن، واریکسول، درد مفاصل و … صورت گرفته است. انعکاس این مطالعات و همچنین اشاراتی که در منابع طب سنتی به زالو رفته است در یک مقاله میسر نیست.

انشاالله در مقالات بعدی به صورت تخصصی‌تر به مسئله زالو درمانی خواهیم پرداخت. شما هم اگر تجربه‌ای در زمینه زالو درمانی دارید سپاسگزار خواهیم بود تا آن را در قسمت نظرات درج کنید.