آرشیو دسته بندی: سلامتی و سبک زندگی

زالو درمانی یکی از چند روش خونگیری در طب ایرانی است. بر خلاف فصد و حجامت که بیشتر در طب شرقی رواج داشته است، زالو درمانی در غرب نیز سابقه زیادی دارد. فواید زالو درمانی در طب سنتی از بیماری‌های پوستی گرفته تا افزایش اندازه آلت تناسلی و درمان نعوظ را شامل می‌شود.

در این مقاله ما ابتدا در مورد زالو و ویژگی‌های آن صحبت می‌کنیم. سپس به صورت خلاصه مطالعات صورت گرفته در مورد خواص زالو را بررسی می‌کنیم. در قسمت دوم مقاله هم اشاره‌ای داریم به نسخه‌های منابع طب سنتی در مورد زالو و فواید آن.

فهرست:

• زالو چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
• تاریخچه‌ی زالو درمانی در طب سنتی
• تحقیقات جدید در مورد زالو درمانی
• خواص زالو درمانی در طب سنتی
• فواید زالو در رفع بیماری‌های پوستی
• تأثیر زالو در بزرگ کردن آلت تناسلی
• سایر فواید زالو درمانی
• روش انجام زالو درمانی
• جمع‌بندی

زالو چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟

زالو (به انگلیسی Leech) یکی از 650 گونه از خانواده کرم‌های حلقوی (حلقوی‌تباران Annelida) است. بدنی کشیده، کمی‌ پهن و نسبتاً ضخیم دارد و اندازه آن از 4 تا 450 میلی‌متر متغیر است. مشهورترین گونه زالو، زالوی طبی (Hirudo Medicinalis) است که اندازه آن بین 5 تا 12 سانتی‌متر است. زالو‌ها عمری بین 2 تا 8 سال دارند.

زالو بیشتر در آب‌های شیرین و کناره‌های گِلی آن‌ها زندگی می‌کند. این کرم‌ها در اکثر مناطق جهان یافت می‌شوند اما زیستگاه آن‌ها بیشتر اروپا، روسیه و قفقاز است. در ایران بیشتر در مناطق شمالی و مرطوب کشور زندگی می‌کنند. زالوهای آبزی از خون ماهی‌ها، دوزیستان، پرندگان و پستانداران تغذیه می‌کنند و یا حلزون، لارو حشرات و کرم‌ها را می‌خورند. زالوهای زمینی فقط از خون پستانداران تغذیه می کنند. (منبع: دانشنامه بریتانیکا).

زالو دو مکنده در قسمت ابتدایی و انتهای بدن دارد. دهان در قسمت ابتدایی قرار دارد و شامل سه فک با دندان‌های تیز است که یک برش Y شکل در بدن جانداران ایجاد می‌کند و از آن طریق شروع به خون مکیدن می‌کند. در هر فک نزدیک به 100 دندان بسیار ریز وجود دارد. زالو از مکنده قسمت انتهایی بدن، مانند اهرامی برای حرکت استفاده می‌کند.

زالوها از طریق پوست تنفس می‌کنند. بدن آنها از بندهای بسیار کوچک تشکیل شده است و به همین دلیل سطح خارجی آن شیارشیار به نظر می‌رسد. زالو اسکلت ندارد و بدن آن بسیار نرم و انعطاف پذیر است. زالو دو جنسی است و هر زالو هم جنسیت نر دارد و هم ماده و از طریق تخم‌گذاری تولید مثل می‌کند.

تاریخچه‌ی زالو درمانی در طب سنتی

استفاده از زالو در درمان بیماری‌ها که به زالو درمانی مشهور است سابقه چندهزار ساله دارد. اولین سند ثبتی که به وضوح استفاده درمانی از زالو را نشان می‌دهد، یک نقاشی در مصر است که مربوط به 1500 سال قبل از میلاد مسیح است. استفاده از زالو از زمان یونان باستان در اروپا رایج بوده و جالینوس، پزشک مشهور یونانی، آن را در درمان برخی از بیماری‌ها توصیه می‌کرد.

استفاده از زالو در قرون 17 و 18 میلادی در اروپا به اوج خود رسید. زالو درمانی در این سالها به حدی رایج شده بود که مورخان اشاره می‌کنند که سالانه حدود 5 تا 6 میلیون زالو در بیمارستان‌های پاریس مورد استفاده قرار می‌گرفت. بیشتر مردم زالو را به منظور کنترل بیماری‌های کبدی و سل استفاده می‌کردند. این نگاره از جووانی بوکاچو، زالو درمانی یک پادشاه در قرن 15 میلادی در ایتالیا را نشان می‌دهد.

در طب چینی هم استفاده از زالو سابقه طولانی دارد. در رساله داروسازی کانگ‌مو که مربوط به 5 قرن پیش است، دستورالعمل استفاده از زالو به خصوص زالوی خشک آمده است. همچنین در کتاب سوشروتا سمهیتا که یکی از بزرگترین کتب طبی در منابع سانسکریت است و سابقه آن به قرن ششم قبل از میلاد می‌رسد، به زالو درمانی اشاره شده است.

در طب ایرانی هم استفاده از زالو رواج داشته است. تمامی حکمای مرجع طب سنتی از جمله بوعلی سینا، حکیم مؤمن تنکابنی، زکریای رازی و حکیم جرجانی در بابت فواید زالو درمانی اشاراتی داشته‌اند.

 در کتب طب سنتی گاهاً به جای زالو اصطلاح دیوچه و یا لفظ عربی آن علقه به کار رفته است. حکمای قدیم زالو را سرد و خشک می‌دانستند و معتقد بودند که خون فاسد را می‌مکد.

زالو درمانی یکی از روش‌های خونگیری در طب ایرانی است. در طب سنتی سه روش خونگیری وجود دارد:

• ‌حجامت: خونگیری سطحی از بدن است.
• فصد: خون‌گیری عمیق است.
• زالو درمانی: خونگیری نیمه‌عمیق از برخی مواضع بدن است.

همان‌طور که اشاره کردیم زالو درمانی در اروپا در قرون 17 و 18 به اوج خود رسید. در سال‌های پایانی قرن 19 و با کشف دقیق‌تر دلایل بیماری‌های عفونی، زالو درمانی به حاشیه رفت و تصور می‌شد به عنوان یک روش سنتی، تنها به جنبه تاریخی آن توجه شود. اما تحقیقات جدید توانسته است تأثیر زالو در درمان و بهبود برخی عارضه‌ها را به اثبات برساند. از این رو چه در ایران و چه در کشورهای غربی در چند دهه گذشته، دوباره مورد توجه قرار گرفته است. سازمان غذا و داروی آمریکا FDA در ژوئن 2004 اولین مجوز خود را مبنی بر استفاده درمانی از زالو به یک شرکت فرانسوی داد.

در ادامه ابتدا به تحقیقات صورت گرفته در مورد تأثیرات زالو درمانی اشاره می‌کنیم. سپس دیدگاه طب ایرانی در مورد تأثیر زالو در درمان بیماری‌ها را با جزئیات بیشتری بررسی خواهیم کرد.

تحقیقات جدید در مورد زالو درمانی

همان‌طور که گفتیم، زالو درمانی یا به اصطلاح عامیانه “زالو انداختن” یکی از روش‌های اصلی خونگیری در طب ایرانی است. خونگیری سابقه بسیار زیادی در طب ایرانی دارد و در روایت‌ها هم بر آن تأکید شده است.

زالو انداختن یک تفاوت عمده با فصد و حجامت دارد. در زالو درمانی هدف تنها خونگیری نیست. بلکه این روش بر پایه آنزیم‌های بزاق زالو استوار است. در واقع علاوه بر خونگیری، هدف اصلی این است که آنزیم‌های بزاق زالو وارد بدن شده و از این طریق اثر خود را بگذارند.

در چند دهه گذشته تحقیقات زیادی در مورد اثراث درمانی زالوها صورت گرفته است. این روش در طب جدید به نام هیرودتراپی (hirudotherapy) یا به اختصار MLT (Medicinal leech therapy) شناخته می‌شود. بر اساس مطالعاتی که روی مکانیسم اثر زالوها صورت گرفته است بیش از 100 پروتئین خاص با توده‌های مولکولی متفاوت در ترشحات زالو مشاهده می‌شود، که تعداد محدودی از آن‌ها نقش اصلی را دارند. این مکانیسم اثرها را می‌توان در 6 رده مختلف طبقه بندی کرد:

• اثر ضد درد و ضد التهابی
• تخریب ماتریکس خارج سلولی
• افزایش جریان خون
• مهار عملکرد پلاکت
• اثر ضد انعقاد
• اثرات ضد میکروبی

منبع: مقاله زالو درمانی طبی، یک چشم‌انداز کلی، وبسایت مؤسسه ملی سلامت آمریکا، 2017

این اثرات از طریق بزاق زالو صورت می‌گیرد. آنزیم‌های بسیار زیادی در بزاق زالو وجود دارد که اثرات درمانی برخی از آن‌ها هنوز ناشناخته است و نیاز به تحقیقات بیشتری دارد. مهم‌ترین آنزیم‌های موجود در بزاق زالو به شرح زیر است:

تحقیقات زیادی در مورد تأثیر مثبت زالو در درمان بیماری‌های قلبی و عروقی صورت گرفته است که برای مطالعه بیشتر می‌توانید مقاله زالو درمانی در اختلالات انعقادی و بیماری‌های قلبی و عروقی را مشاهده کنید. همچنین برخی از مطالعات تأثیر مثبت زالو درمانی در کاهش درد بیماران میگرنی را نشان می‌دهد.

 طبیعتاً بررسی تمامی تحقیقاتی که در مورد اثرات زالو درمانی صورت گرفته است در یک مقاله میسر نیست. زالو درمانی علاوه بر تأثیرات اثبات شده‌ای که در زمینه کاهش غلظت خون و خطر سکته‌های قلبی و مغزی دارد، برای بهبود کیفیت پوست، کنترل واریس و واریکوسل و کاهش درد مفاصل و سردرد نیز مفید است. در ادامه دیدگاه اطبای قدیم و کتب مرجع طب سنتی را در مورد زالو درمانی بررسی می‌کنیم.

خواص زالو درمانی در طب سنتی

زالو درمانی در طب سنتی، سابقه طولانی دارد. حکمای طب سنتی روی فواید زالو تأکید زیادی داشته‌اند. زالو از نظر اطبای قدیم دو دسته خاصیت اصلی داشته است:

1. خواصی که از راه مکیدن خون حاصل می‌شود: از نظر حکمای قدیم زالو خون‌های فاسد را مکیده و از این طریق باعث رفع برخی بیماری‌ها می‌شود.
2. خواصی که خود زالو دارد: خود زالو به شکل خشک و یا روغن آن نیز حاوی خواص زیادی است. زالو را در طب سنتی به چند روش زیر به کار برده‌اند:

• طلا: منظور از طلای یک ماده در طب سنتی مالیدن عصاره مایع آن بر یک عضو است.
• قطور: چکاندن داروی مایع در گوش و سایر اعضا.
• ضماد: آن‌چه که به شکل خمیر است و بر روی زخم می‌گذارند.

حال به صورت جزئی‌تر فواید زالو درمانی در طب سنتی را بررسی می‌کنیم.

فواید زالو درمانی در رفع بیماری‌های پوستی

حکمای طب سنتی ریشه بسیاری از بیماری‌های پوستی را به وجود اخلاط و خون فاسد در بدن ربط می‌دادند. روایت است که می‌گفتند احوال کبد را از روی پوست باید تشخیص داد. کار اصلی کبد تولید خون صالح و سالم است. یعنی هر چه خروجی کبد بهتر باشد، کیفیت پوست نیز بهتر است.

حکمای قدیم معتقد بودند که زالو خون فاسد را می‌مکد و از آنجایی که ریشه بیماری پوستی را در وجود خون فاسد می‌دانستند، برای بسیاری از عارضه‌های پوستی از جمله سعفه، قوبا، زخم‌های مزمن و لکه‌ها انداختن زالو را توصیه می‌کردند.

بیماری سعفه یکی از بیماری‌های پوستی است که با خشکی و خارش و سرخ شدن پوست همراه است. بر اساس علائمی که برای بیماری سعفه در متون طب سنتی آمده است می‌توان این بیماره را مشابه درماتیت آتوپیک دانست که یک بیماری مزمن پوستی است که با خشکی، خارش و التهاب پوست مشخص می‌شود. زکریاری رازی زالو انداختن را در درمان بیماری سعفه توصیه می‌کند (منصوری فی طب، صفحه 294).

علاوه بر خونگیری، زالو به شکل‌های دیگر هم برای درمان بیماری‌های پوستی توصیه شده است. حکیم مؤمن در درمان لکه‌های پوستی طلای زالو را تجویز می‌کند (تحفةالمؤمنین، حکیم مؤمن تنکابنی، صحفه 606). یعنی زالوی خشک شده را در روغن زیتون پخته و بعد از صاف کردن آن، مایع به دست آمده به لکه‌های پوستی مالیده می‌شود.

یکی دیگر از فواید زالو برای پوست، جوان‌سازی و روشن‌کنندگی آن است. بزاق زالو حاوی آنزیم‌هایی است که باعث گشاد شدن رگ‌ها و بهبود جریان خون می‌شود. و از این طریق باعث بهتر شدن خون‌رسانی به پوست می‌شود. 

از دیگر خواص زالو برای پوست، رفع جوش‌های عفونی و سرسیاه است. همانطور که اشاره کردیم طبیبان قدیم این عارضه‌ها را ناشی از خون فاسد می‌دانستند. هر نوع جوش، دمل و عارضه‌ی چرکین از نظر آن‌ها ناشی از خون فاسد بود و در بیشتر کتب طب سنتی، به منظور رفع این عارضه‌ها زالو انداختن توصیه شده است.

تأثیر زالو در بزرگ کردن آلت تناسلی

در چند سال گذشته استفاده از درمان‌های سنتی به منظور افرایش حجم آلت تناسلی رایج شده است. اگرچه بیشتر کرم خراطین به عنوان حجم دهنده شناخته می‌شود، اما مهم است بدانیم بسیاری از حکمای قدیم، زالو و مشتقات آن را به منظور افزایش حجم آلت تناسلی و بهبود نعوظ توصیه کرد‌ه‌اند.

کرم خراطین و زالو هر دو از خانواده کرم‌های حلقوی (Annelida) هستند. همانطور که در مقاله درمان اختلال نعوظ در طب سنتی به صورت مفصل توضیح داده‌ایم، نعوظ حاصل فرآیند پمپاژ خون به آلت تناسلی است. در واقع هرچه رگ‌های آلت ظرفیت بیشتری برای ورود خون و نگه‌داشتن آن داشته باشند، نعوظ سفت‌تر و پایدارتر است.

آنزیم‌های بزاق زالو باعث گشاد شدن رگ‌ها و افزایش جریان خون می‌شوند. باز شدن رگ‌های آلت تناسلی باعث می‌شود که هنگام تحریک جنسی خون بیشتری وارد آلت شود و از این رو هم اندازه آلت در حالت نعوظ بزرگتر شده و هم نعوظ سفت‌تر و پایدارتر می‌شود.

حکمای طب سنتی استفاده از زالو به منظور افزایش حجم آلت تناسلی و بهبود نعوظ را به چند روش توصیه کرده‌اند:

• استفاده از روغن زالو که در پایه زیتون تولید شده باشد.
• ضماد زالوی سوخته شده در روغن زیتون بر روی آلت.
• استفاده از ترکیب روغن زیتون و خراطین در پایه کنجد.

(دایرة المعارف طب سنتی، علم الأدویه (مفردات)، سید محمدعلی سیدنظری، 1397، صفحه 1031)

بوعلی سینا هم استفاده از زالو را معظم و بزرگ‌کننده آلت می‌داند. نسخه ابن سینا به این صورت است که زالو را خشک کرده و پودر آن بر روی آلت بمالید. و یا یک نارگیل را باز کرده و زالو را در آب آن بیاندازید تا بعد از یک هفته خشک شود. سپس زالوی خشک شده بر روی آلت مالیده شود (قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، جلد 5، صفحه 261).

سایر فواید زالو درمانی

تا کنون به دو خاصیت زالو که در  کتب طب سنتی آمده است اشاره کردیم. علاوه بر رفع بیماری‌های پوستی و بزرگ کردن آلت تناسلی، خواص دیگری برای زالو ذکر شده است.

در کتاب مخزن‌الأدویه برای رفع سوزش ادرار و سوزش مثانه، قطور زالوی کوبیده شده در روغن بنفشه توصیه شده است، یعنی چند قطره از مایع صاف شده در سوراخ آلت تناسلی چکانده شود (مخزن الأدویه، محمدحسین عقیلی علوی‌شیرازی، صفحه 616). همچنین حکیم مؤمن زالو را در درمان بواسیر مؤثر می‌داند. در کتاب تحفةالمؤمنین آمده است که ضماد زالوی کوبیده شده به همراه صبر زرد، دانه بواسیر را خشک می‌کند.

یکی دیگر از خواص زالو درمان هیدروسل یا آب آوردن بیضه است. این بیماری که در گذشته قيلة‌الماءگفته میشد ناشی از تجمع مایع در کیسه بیضه بوده و شایع‌ترین عامل تورم بیضه است. در کتاب مخزن‌الأدویه آمده است که برای درمان این بیماری، پانزده عدد زالوی بزرگ را به همراه بیست مثقال خراطین مخلوط کرده و در روغن کنجد تازه جوشانده و صاف کنید. سپس چند روز متوالی مایع به دست آمده را به صورت گرم به به بیضه بمالید.

روش انجام زالو درمانی

هر نوع خونگیری و به خصوص روش‌هایی مانند حجامت، زالو انداختن و فصد، مستلزم رعایت جدید نکات بهداشتی است. این حساسیت در مورد زالو بیشتر است چرا که هر نوع آلودگی زالو به راحتی به بدن منتقل می‌شود. موضعی که قرار است زالو روی آن قرار گیرد، باید کاملاً تمیز باشد. زالوها باید شسته شده و از محل بهداشتی و مطمئن تهیه شده باشند. بعد از قرارداد زالو بر روی پوست، زالو شروع به گاز گرفتن موضع و مکیدن خون می‌کند. زالو بعد از سیر شدن به طور معمول خود به خود از موضع جدا شده و نباید خود اقدام به جدا کردن زالو کنیم.

توصیه می‌شود حتماً زالو درمانی را در مراکز معتبر و دارای مجوز انجام دهیم که نکات بهداشتی هم در تأمین زالو و هم در فرآیند انداختن آن رعایت شود.

جمع‌بندی

همانطور که اشاره کردیم، زالو درمانی روشی است که سابقه چند هزار ساله داشته و از چند دهه گذشته دوباره در مراکز معتبر درمانی دنیا مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات زیادی در مورد تأثیر زالو در درمان بیماری‌هایی نظیر عارضه‌های قلبی و عروقی، پوستی، میگرن، واریکسول، درد مفاصل و … صورت گرفته است. انعکاس این مطالعات و همچنین اشاراتی که در منابع طب سنتی به زالو رفته است در یک مقاله میسر نیست.

انشاالله در مقالات بعدی به صورت تخصصی‌تر به مسئله زالو درمانی خواهیم پرداخت. شما هم اگر تجربه‌ای در زمینه زالو درمانی دارید سپاسگزار خواهیم بود تا آن را در قسمت نظرات درج کنید.

• ریشه چاقی از دیدگاه طب سنتی چیست؟
• حکمای قدیم چه نظری در مورد چاقی داشته‌اند؟
• پزشکی جدید به چه چیزی چاقی می‌گوید؟
• چه راهکارهایی برای درمان چاقی وجود دارد؟

کمتر واژه‌ای در حوزه‌ی سلامتی، به اندازه لاغری ذهن و زبان مردم را تسخیر کرده است. هزاران متخصص، کلینیک، حکیم، وبسایت و پیج‌ اینستاگرامی در این حوزه مشغول فعالیت هستند تا مردم بتوانند تناسب اندام دلخواه خود را به دست بیاورند. اما بسیاری از این روش‌ها و توصیه‌‌ها، فاقد مبنای علمی و مستند هستند و ممکن است برای سلامت فرد هم مضر باشند.

ما در این مقاله تلاش می‌کنیم به سوالات فوق پاسخ دهیم. ابتدا چاقی و دلایل آن را از نظر پزشکی جدید بررسی می‌کنیم و بعد از آن توضیحاتی در مورد چاقی از دیدگاه طب سنتی و حکمای قدیم ارائه خواهیم کرد.

فهرست:

• چاقی از دیدگاه پزشکی جدید
• تعریف چاقی
• چاقی، معضل دوران جدید
• چرا چاق می‌شویم؟
• راهکارهای کاهش وزن
• چاقی از دیدگاه طب سنتی
• نظر حکمای قدیم در مورد چاقی
• 7 توصیه حکمای قدیم برای لاغری

چاقی از دیدگاه پزشکی جدید

در ادامه ابتدا به تعریف چاقی از دیدگاه علم جدید می‌پردازیم. و علل چاقی از نظر پزشکی را بررسی می‌کنیم. طبیعتاً آنچه اشاره می‌شود یک خلاصه بسیار کلی از آرایی است که در این زمنیه وجود دارد. چرا که این حوزه بسیار گسترده است و روز به روز بر حجم تحقیقات نیز افزوده می‌شود.

تعریف چاقی

سازمان بهداشت جهانی (WHO)، چاقی و اضافه‌وزن را این‌گونه تعریف می‌کند:

تجمع غیرطبیعی و بیش‌ از اندازه چربی  در بدن که سلامتی فرد را به مخاطره بیاندازد.

برای تشخیص میزان تجمع چربی در بدن از شاخص BMI استفاده می‌شود. BMI مخفف عبارت Body Mass Index به معنی “شاخص توده بدنی” است. BMI شاخص ساده‌ای است که نسبت قد به وزن را در بزرگسالان می‌سنجد. این شاخص از تقسیم وزن فرد بر مجذور قد آن به متر به دست می‌آید.

شخص BMI این‌گونه محاسبه می‌شود:

(قد به متر * قد به متر)/وزن فرد به کیلوگرم = BMI

حال عدد به دست آمده برای BMI مشخص می‌کند ما در چه محدوده‌ای هستیم. در تصویر زیر طبقه‌بندی شاخص را مشاهده می‌کنید. برای مثال بالا عدد ما 27.8 شد که در محدوده اضافه وزن است. یعنی فرد اضافه وزن دارد اما چاق نیست.

فردی که شاخص توده بدنی آن بیشتر از 25 باشد، دارای اضافه وزن و اگر بیشتر از 30 باشد چاق محسوب می‌شود. البته خود چاقی هم به 3 درجه تقسیم می‌شود:

• بین 30 تا 35 : چاقی درجه1
• بین 30 تا 40: چاقی درجه 2
• بالای 40: چاقی درجه 3 یا به اصطلاح خیلی چاق

البته باید توجه داشت که شاخص BMI برای بزرگسالان است. برای کودکان و نوجوانان که در حال رشد هستند و قد آن‌ها ثابت نیست، شاخص به گونه‌ای دیگر برآورد می‌شود.

شاخص‌های دیگری نیز برای سنجش میزان چاقی وجود دارند. یکی از این شاخص‌ها، اندازه دور کمر یا waist circumference است که به اختصار WC گفته می‌شود.

شاخص WC برای اندازه‌گیری چاقی شکمی به کار می‌رود. بر اساس این شاخص، چنانچه اندازه دور کمر برای زنان بیشتر از 88 سانتی‌متر باشد به معنی چاقی شکمی بوده و برای سلامتی آن‌ها زیان‌آور است. این عدد برای مردان 103 سانتی‌متر است. البته گاهی برای سنجش دقیق‌تر نسبت دور کمر به باسن نیز اندازه گرفته‌ می‌شود. این شاخص به اختصار WHR نامیده می‌شود.

شاخص‌های متنوع و تخصصی دیگری نیز برای سنجش چاقی وجود دارد که البته شاخص BMI در سراسر جهان به عنوان شاخص استاندارد مورد توافق قرار گرفته است.

چاقی، معضل دوران جدید

برای اینکه تصویر دقیق‌تری از میزان چاقی و خطرات آن در ذهن شما شکل بگیرد، به این آمار دقت کنید، در سال 2020:

• از هر 8 نفر یک نفر در جهان چاق بوده است.
• 2.5 میلیارد بزرگسال بالای 18 سال، دارای اضافه وزن بوده‌اند.
• حدود 37 میلیون کودک زیر 5 سال، دارای اضافه وزن هستند.
• چاقی بزرگسالان به نسبت سال 1990 دو برابر شده است.
• تخمین زده می‌شود 5 میلیون مرگ و میر به خاطر عوارض ناشی از چاقی روی داده است.

منبع: سایت WHO

چاقی بزرگترین معضل بهداشت عمومی دوران ما است. بر اساس رتبه‌بندی فدراسیون جهانی چاقی، به استثنای گروهی از کشورهای جنوب شرقی و شرق آسیا، بیشتر کشورهای جهان کم‌و‌بیش با این معضل روبه‌رو هستند. نقشه جغرافیایی جهان بر اساس میزان چاقی را می‌توانید اینجا ببینید. ایران در رده میانی کشورها قرار دارد و جزء کشورهای چاق محسوب نمی‌شود.

کشورهایی که با مسئله چاقی روبه‌رو هستند سالانه میلیاردها دلار هزینه متحمل می‎‌شوند. از جمله در بحث درمان و مراقبت‌های بهداشتی.

چاقی زمینه‌ساز دسته‌ای از بیماری‌ها است که برای سلامت جامعه خطرناک و بسیار هزینه‌ساز هستند. سازمان بهداشت جهانی تأکید می‌کند که اگر روند کنونی چاقی در جهان کنترل نشود، هزینه‌های سربار آن تا سال 2030 به 3 تریلیون دلار و تا سال 2060 به 18 تریلیون دلار می‌رسد.

علاوه بر هزینه‌های مستقیم درمان، چاقی اثرات نامطلوب روانی روی بیشتر افراد دارد و باعث صدمه به عزت نفس و اعتمادبه‌نفس آنها می‌شود.

چرا چاق می‌شویم؟

چاقی یک پدیده‌ی پیچیده است و دلایل بسیار زیادی ممکن است داشته باشد. حتی روی برخی از دلایل و ریشه‌های آن اتفاق‌نظر وجود ندارد.

در نگاه کلی چاقی زمانی روی می دهد که مقدار کالری دریافتی بدن ما، از مقدار کالری‌ای که مصرف می‌کنیم بیشتر است و کالری اضافه به شکل چربی در بدن ذخیره می‌شود.

دلایل اصلی چاقی را می‌توان به چهار عامل اصلی تقسیم کرد:

یک: رژیم غذایی

یکی از اصلی‌ترین دلایل چاقی مصرف بیش از اندازه کالری یا به اصطلاح پرخوری است. مصرف بیش از اندازه غذاهای پرکالری باعث انباشت کالری اضافه در بدن به شکل چربی و در نتیجه چاقی می‌شود. دسترسی آسان به مواد غذایی به خصوص مواد حاوی کربوهیدرات از جمله نان و یا نشاسته‌دار مانند برنج و سیب‌زمینی، باعث شده است که بیشتر افراد بیش از نیاز خود در طول شبانه‌روز غذا بخورند.

مصرف بیش از اندازه فست فود، غذاهای فرآوری شده، الکل و نوشیدنی‌های گازدار یکی از عوامل اصلی چاقی است.

دو: سبک زندگی

سبک زندگی جدید تحرک را از برنامه‌ی روزانه بسیاری از ما حذف کرده است. زندگی ماشینی به گونه‌ای است که اگر خود آگاهانه برنامه‌ریزی نکنیم، تقریباً نیازی به تحرک نداریم. منظور از تحرک فعالیتی است که به بدن ما فشار آورده و باعث تعریق و مصرف کالری شود.

ما بیشتر اوقات یا پشت میز در حال کار کردن هستیم یا روی مبل در حال تماش تلویزیون یا وب‌گردی لم داده‌ایم. این سبک زندگی علاوه بر اینکه باعث می‌شود ما کالری دریافتی را نسوزانیم، بلکه خود به عاملی برای تشویق و تحریک ما به خوردن بیشتر نیز بدل شده است.

سه: ژنتیک

شنیده‌ایم که برخی افراد می‌گویند ما استعداد چاقی داریم. این حرف از نظر پزشکی نادرست نیست. اگر والدین ما یا یکی از آن‌ها چاق باشند، به احتمال قوی ما نیز دارای ژن چاقی هستیم و احتمال بروز چاقی در ما افزایش پیدا می‌کند. برخی ژن‌ها از طریق افزایش سطح گرسنگی، تغییر مصرف کالری، کاهش توان کنترل غذا خوردن و کاهش میل به تحرک باعث بروز زمینه چاقی می‌شوند.

چهار: بیماری

گاهی چاقی نه به دلیل مصرف بیش از اندازه کالری یا کم‌تحرکی، بلکه به دلیل برخی از بیماری‌ها روی می‌دهد. شایع‌ترین بیماری عامل چاقی، کم‌کاری تیروئید است. هورمون تیروئید متابولیسم سلول‌ها را کنترل می‌کند و کاهش این هورمون در بدن منجر به کاهش سوخت وساز می‌شود.

سندروم کوشینگ یکی دیگر از بیماری‌هایی است که منجر به چاقی می‌شود. این اختلال نادر به دلیل افزایش بیش از حد هورمون کورتیزول در بلند مدت ایجاد می‌شود و عوارضی مانند پف صورت، تجمع چربی در شکم، ران و پشت گردن دارد.

علاوه بر موارد چهارگانه فوق که اصلی‌ترین عامل هستند، چاقی ممکن است به دلایل دیگری نظیر مصرف برخی داروها روی دهد. مثلاً برخی داروهای ضدافسردگی و ضداسکیزوفرنی ممکن است باعث ایجاد اضافه وزن در فرد شوند.

راهکارهای کاهش وزن

اگر امروز تصمیم به کاهش وزن داشته باشید، شاید سخت‌ترین گام انتخاب روش این کار باشد. حجم اطلاعات، روش‌ها، توصیه‌ها، داروها و ادعاها در این زمینه آن‌قدر زیاد است که تصمیم‌گیری و پایبندی به آن را به یک چالشی جدی برای شما تبدیل می‌کند. چالشی که شاید در نهایت باعث شود بیشتر افراد از خیر کاهش وزن بگذرند.

انواع رژیم‌های لاغری از جمله پالئو، وگان، کتوژنیک (انواع رژیم‌های لاغری)، داروهای چربی‌سوز و برنامه‌های ورزشی توسط پزشکان تغذیه، کلینیک‌های لاغری و تناسب اندام و هزاران پیج در شبکه‌های اجتماعی به مردم توصیه می‌شوند.

بررسی همه راهکارهای لاغری در یک مقاله امکان‌پذیر نیست ولی به صورت خلاصه به رایج‌ترین روش‌های کاهش وزن اشاره می‌کنیم:

رژیم غذایی و فعالیت ورزشی:

رایج‌ترین و کم‌ریسک‌ترین روش کاهش وزن رژیم غذایی در کنار سطحی از فعالیت بدنی است. سازمان بهداشت جهانی (WHO) برای لاغری، کاهش کالری دریافتی به خصوص از طریق غذاهای فرآوری شده، چربی‌های اشباع و قند و نمک را در کنار افزایش فعالیت ورزشی به مردم توصیه می‌کند.

این حرف که رژیم و فعالیت بهترین راهکار کاهش وزن است به ظاهر آسان است. اینکه بعد از شام از لذت لم دادن روی مبل و خوردن شیرینی خامه‌ای صرف نظر کنیم و صبح زود قید خواب شیرین صبحگاهی را بزنیم و در پارک ورزش کنیم کار هر کسی نیست. بیشتر افراد با اشتیاق شروع کرده اما بعد از مدتی کم‌آورده و به روال سابق برمی‌گردند. لازمه‌ی پیابندی به این سبک زندگی داشتن اراده و نظم شخصی است.

استفاده از دارو:

استفاده از داروهای لاغری در میان پزشکان و متخصصان تغذیه محل مناقشه زیادی است. برخی از پزشکان به صورت کلی استفاده از آن‌ها را توصیه نمی‌کنند و تنها در حالت‌هایی مانند دیابت و یا چاقی بسیار شدید مصرف آنها را مجاز می‌دانند. برخی دیگر بر این باور هستند که با توجه به سبک زندگی پایبندی به رژیم غذایی و فعالیت بدنی بسیار دشوار بوده و راه آسان‌تر استفاده از دارو در کنار سایر روش‌ها است.

مکانیسم اثر بیشتر این داروها به صورت زیر است:

• کاهش جذب چربی: بیشتر جذب چربی در بدن در روده کوچک اتفاق می‌افتد. این قرص‌ها مانع تجذیه چربی در روده کوچک شده و از این طریق بیشتر چربی غذا به همراه مدفوع دفع می‌شود.
• کاهش اشتها: برخی قرص‌ها در فرد احساس سیری کاذب ایجاد می‌کنند. در واقع به نوعی مغز را فریب داده تا احساس سیری کند و از این طریق اشتهای فرد و در نتیجه میزان کالری دریافتی بدن را کاهش می‌دهند.
• افزایش متابولیسم بدن: این دسته از داروها، با افزایش سوخت‌وساز سلولی و افزایش گرمای بدن، میزان مصرف کالری را افزایش داده تا به تدریج ذخیره چربی بدن کاهش پیدا کند.

همان‌طور که اشاره شد بیشتر متخصصان مصرف داروهای لاغری را به عنوان اولین راهکار توصیه نمی‌کنند چرا که ممکن است عوارض بدی برای بدن داشته باشد.

بیشتر داروهای لاغری دارای عوارض هستند. داروهایی که باعث کاهش جذب چربی می‌شوند، در بلند مدت ممکن است به بدن صدمه بزنند. چرا که برخی از حیاتی‌ترین ویتامین‌های مورد نیاز بدن از جمله A ،E و D محلول در چربی هستند و هنگامی که چربی غذا دفع شود، میزان جذب این ویتامین‌ها هم به شدت کاهش پیدا می‌کند.

به دلیل وجود این عوارض، بیشتر مراجع پزشکی در دنیا مصرف داروی لاغری را توصیه نمی‌کنند. به طور مثال سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) از میان داروهای موجود در بازار آمریکا، تنها 6 نمونه آن را تأیید کرده است.

عمل لاغری:

یکی دیگر از روش‌های رایج کاهش وزن عمل جراحی لاغری است که به عمل باریاتریک (Bariatric surgery) معروف است. در جراحی لاغری تغییراتی در اندازه معده و سیستم گوارش ایجاد می‌شود.

روش‌های مختلفی برای جراحی لاغری وجود دارد از جمله بای‌پس و اسلیو معده. جهت اطلاع از انواع روش‌های جراحی و همچنین عوارض آن‌ها، می‌توانید این مقاله را بخوانید.

چربی‌کشی:

یکی دیگر از روش‌های رایج برای رهایی از چاقی، خارج کردن چربی‌ از بدن یا چربی‌کشی است. این کار به روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد که رایج‌ترین آن‌ لیپوساکشن و لیپوماتیک است.

در روش لیپوساکش (Liposuction) چربی‌های نواحی شکم، ران، باسن و … با استفاده از دستگاه مکنده از بدن خارج می‌شود. روش لیپوماتیک (Lipomatic) تفاوت‌هایی با لیپوساکشن دارد. در این روش ابتدا چربی توسط دستگاه فراصوت از بافت جدا شده و سپس آن را از بدن خارج می‌کنند که نسبت لیپوساکشن درد و خون‌ریزی کم‌تری دارد.

در کل این نوع عمل به دلیل عوارض زیادی که دارد توصیه نمی‌شوند. از جمله تغییر فرم پوست، به هم خورد تعادل مایعات بدن، تجمع آب در برخی نواحی و عفونت.

در عمل چربی‌کشی، چربی اضافه بدن به وسیله یک لوله توخالی و یک دست مکنده، از محل تجمع آن در بدن مانند شکم، ران، باسن و سینه خارج می‌شود. این روش می‌تواند عوارضی مانند عفونت، آمبولی، التهاب، آسیب رسیدن به اندام‌ها و عصب‌ها، مرگ بافت پوست، کبودی بیش از حد و مسمومیت ناشی از داروی بیهوشی و حتی مرگ را داشته باشد.

چهار روشی که اشاره شد، رایج‌ترین راهکارها برای درمان چاقی است. که البته اشاره کردیم که به جز رژیم غذایی و فعالیت ورزشی بقیه روش‌ها خالی از عارضه نیست و در نتیجه توسط بیشتر پزشکان و همچنین مراجع پزشکی دنیا، توصیه نمی‌شوند.

در ادامه ابتدا چاقی از دیدگاه طب سنتی را توضیح می‌دهیم. سپس نظر برخی از حکمای مشهور در مورد درمان چاقی را بررسی می‌کنیم و در نهایت بحث را با هفت اصل کلی برای درمان چاقی از دید طب سنتی به پایان می‌بریم.

چاقی از دیدگاه طب سنتی

طب سنتی نگاه کل‌نگر و سیستمی به بدن دارد. در طب سنتی کارکرد یک عضو نمی‌تواند جدا از کارکرد کل بدن باشد. در این نگاه کل‌نگر، ریشه بیماری به برهم خوردن تعادل مزاج برمی‌گردد. غالب حکمای طب سنتی، ریشه چاقی را غلبه بلغم و تری معده می‌دانند. یعنی معتقد هستند که افراد چاق مزاج سرد و تری دارند. البته در طب سنتی هر نوع افزایش وزنی چاقی خطرناک نیست.

چاقی از دیدگاه طب سنتی، هنگامی خطرناک است و باید درمان شود که به صورت پف در اندام‌های بدن وی به خصوص در اندام‌های میانی یعنی شکم و باسن خود را نشان دهد. حکما، چاقی را به دو دسته تقسیم کرده‌اند:

• چاقی لحمی یا گوشتی: در این چاقی، فرد ذاتاً درشت اندام و استخوان‌دار است. چاقی به صورت یکنواخت در بدن توزیع شده است. این چاقی به چاقی گرم مشهور است و تا هنگامی که اندام بدن از حالت تعادل خارج نشود ضرری برای فرد ندارد.
• چاقی شحمی یا چربی: نوع خطرناک چاقی که نیاز به درمان پیدا می‌کند، چاقی ناشی از انباشت چربی به خصوص در قسمت میانی بدن است. این چاقی ناشی از سردی معده و افزایش رطوبت بدن است و برای سلامتی فرد مضر است.

در ویدیوی زیر حکیم خیراندیش در مورد تفاوت این دو چاقی و راهکار آن صحبت می‌کند.

در ادامه، دیدگاه برخی از حکمای مرجع طب سنتی را در مورد چاقی آورده‌ایم. البته از میان کتب مرجع طب سنتی تنها به چهار مورد اشاره می‌شود. طبیعتا کتاب‌های بسیاری در مورد چاقی صحبت کرده و نسخ زیادی هم ارائه شده است.

نظر حکمای قدیم در مورد چاقی

مسئله چاقی به این شکل که امروز دغدغه جامعه است، در گذشته به خاطر سبک زندگی پررنگ نبوده است. اما این بدان معنی نیست که چاقی وجود نداشته است. نگاره‌ها و نقاشی‌های قدیم به خصوص از درباریان نشان می‌دهد که در میان آنان افراد فربه وجود داشته‌اند (نگاره‌ی شاه سلطان حسین صفوی در موزه بریتانیا که او را در حال توزیع هدایا نشان می‌دهد).

غالب حمکای قدیم در مورد چاقی صحبت کرده‌اند و آن را یک مرض دانسته‌اند. این نشان می‌دهد که معضل چاقی در دوران قدیم هم وجود داشته و مردم برای رفع آن به حکیم و طبیب مراجعه می‌کردند. ما دیدگاه چهار نفر از حکمای ایرانی و همچنین دیدگاه یکی از حکمای هند را در مورد چاقی به اختصار توضیح می‌دهیم.

ابوعلی سینا

ابوعلی‌سینا در جلد هفتم کتاب قانون به صورت مفصل راجع به چاقی صحبت می‌کند. او ریشه اصلی چاقی را پرخوری و طبع سرد می‌داند و اشاره می‌کند که افرادی که بیش از حد چاق هستند، حتماً مزاجشان سرد است. او چاقی بیش از حد را یک بلا می‌داند و زیان‌های زیر را برایش برمی‌شمارد:

• تنبلی در حرکت و زندگی
• فشار بر رگ‌ها و جریان خون
• فساد روان
• فساد معده و روده
• سکته
• احتمال مرگ زودرس
• کاهش اثر دارو و سختی درمان

یکی از مواردی که ابن‌سینا روی آن تأکید زیادی دارد، این است که افراد چاق اگر بیمار شوند به سختی معالجه می‌شوند. زیرا که دارو به خوبی از رگ عبور نمی‌کند تا به جای مورد نظر در بدن برسد. البته مطالعات زیادی روی بحث سیستم ایمنی افراد چاق صورت گرفته که تا حد زیادی این نظر ابوعلی سینا را تأیید می‌کند. تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که سیستم ایمنی افراد چاق در برابر عفونت‌های فصلی از جمله سرماخودرگی آسیب‌پذیرتر است.

ابوعلی سینا منطق جالبی در مواجه با چاقی دارد. او می‌گوید راه حل لاغری این است که ببینی چه چیز تو را چاق کرده است، برعکس همان‌ها را انجام بده. او کم‌کردن خوراک، ورزش و فعالیت سخت، خوردن غذاهای گرم و خشک و همچنین مفردات مسهل و مدر را برای لاغری توصیه می‌کند.

ابوعلی سینا سپس نسخه‌هایی برای لاغری هم ارائه می‌کند. او می‌گوید داروهای لاغری باید ادرارآور و لطیف باشند. از جنس همان داروهایی که در زنان خون حیض را باز می‌کنند. این داروها مانع رفتن غذا به سمت رگ‌ها و جذب آن می‌شوند. ابن‌سینا کوشاد، سداب، کرفس کوهی و سندروس را برای لاغری بسیار مفید می‌داند.

زکریای رازی

زکریای رازی در کتاب منصوری فی طب منطق ابن‌سینا را در مواجه با لاغری دارد. می‌گوید برای لاغری باید توصیه‌های چاقی را به صورت برعکس عمل نمود. رازی کاهش خوراک، افزایش فعالیت و خوردن غذاهای گرم و خشک را برای لاغری مفید می‌داند.

زکریای رازی برای لاغری توصیه می‌کند که از خوردن غذاهایی که ارزش غذایی بالا دارند مانند گوشت و شراب پرهیز کنیم و غذاهای تند، شور و ادرارآور را در برنامه غذایی خود قرار دهیم.

از جمله داروهایی که رازی تجویز می‌کند اطریفل صغیر، ایارج فیقرا و تربد است. تربد گیاهی ضد بلغم است و رطوبت معده را دفع می‌کند و ایارج فقیرا هم باعث روان‌ شدن شکم می‌شود. از دیگر نسخه‌های رازی برای لاغری رازیانه، زیره کرمانی، سداب، تخم کرفس و مرزنجوش است.

رازی همچنین تحمیل مشقت و سختی بر بدن از جمله کم‎ خوابیدن، خوابیدن روی بستر سفت و ماندن در زیر نور خورشید را برای لاغری توصیه می‌کند.

حکیم جرجانی

جرجانی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی که یکی از کتب مهم و کلاسیک طب سنتی است، دو توصیه کلی برای لاغری ذکر می‌کند. یکی در باب تغییر سبک زندگی و دیگری در بابت تغییر خوراک.

در بابت تغییر سبک زندگی، جرجانی کم کردن خوراک ، خوابیدن بر بستر سخت، پرهیز از آب سرد و فعالیت بدنی را برای درمان چاقی مفرط ضروری می‌داند. در بابت تغییر خوراک، جرجانی معتقد است که باید از خوردن غذایی که خون بسیار تولید می‌کنند پرهیز شود و ادویه‌های تند و گرم و خشک همیشه همراه غذا مصرف شود.

جرجانی می‌گوید برای درمان لاغری باید مزاج سرد درمان شود. همچنین باید داروهایی مانند اطریفل صغیر، و داروهای مدر، لطیف‌کننده و بازکننده مصرف شود چرا که این داروها باعث می شود در هضم دوم غذا کم‌تر به سوی رگ‌ها برود و جذب آن در بدن کم شود.

حکیم اعظم خان

محمد اعظم‌خان رامپوری، پزشک فارسی زبان هندی در کتاب اکسیر اعظم، ابتدا در بابت مضرات چاقی مفرط سخن گفته است و به آرای ابن‌سینا در این باب اشاره می‌کند. او چاقی زیاد را عامل تنگی نفس، ضعف شهوت، احتمال سکته و سختی درمان می‌داند.

در کتاب اکسیر اعظم خوردن مسهلات گرم و خشک و مدرات قوی و بازکننده و همچنین اطریفلات توصیه می‌شود. اعظم خان همچنین به توصیه سایر حکما در بابت تغییر سبک زندگی اشاره می‌کند و تحمیل مشقت بر بدن و کم کردن خوراک را برای رفع چاقی ضروری می‌داند.

نسخه کتاب اکسیر اعظم برای لاغری ترکیب لاک مغسول، نانخواه، زیره سیاه و مرزنجوش است. او همچنین مصرف زیره سیاه و سرکه را به صورت ناشتا یک مهزل (لاغرکننده) قوی می‌داند.

بهاءالدوله رازی

در کتاب خلاصه‌التجارب بهاءالدوله، ریشه چاقی تری مزاج و غلبه خون متین ذکر شده است. بهاءالدوله رازی، در بیان مشکلات چاقی تقریبا همان نظر ابن‌سینا را دارد مضرات زیادی برای چاقی بیان می‌کند از جمله سختی حرکت و احتمال سکته قلبی، تنگی نفس، کاهش میل جنسی و احتمال سقط در زنان.

بهاءالدوله برای درمان چاقی توصیه‌های زیر را در دارد:

• صبور بودن و نداشتن عجله برای رفع چاقی
• مصرف مفردات مسهل برای بهبود اجابت مزاج
• مصرف غذاهای تلخ و شور و با خاصیت غذایی کم.
• تجویز داروهای مُجَفّف به منظور رفع سردی و رطوبت معده

جمع‌بندی: 7 توصیه حکمای قدیم برای لاغری

در قسمت قبل آرای حکمای قدیم در مورد چاقی را توضیح دادیم. هنگامی که چاقی از دیدگاه طب سنتی و حکما را دقیق‌تر بررسی کنیم، متوجه یکپارچگی و یک وحدت رویه در این آرا می‌شویم. به نظر ما هفت اصل کلی، که در میان آرای این حکما مشترک است به شرح زیر است:

اصل اول: برای لاغری عجله نکنید که نتیجه معکوس می‌دهد

برای لاغری نباید عجله کرد. رفع چاقی نیازمند صبر و مداومت است. به فرموده شیخ اجل “هر آنچه زود برآید، دیر نپاید”.

اصل دوم: معده را گرم کنید

ابن سینا می‌گوید همه افراد چاق معده و طبع سرد دارند. قدم اول در درمان چاقی این است که با مصرف داروهای گرم و خشک رطوبت معده گرفته شود.

اصل سوم: غذای خود را کم کنید

برای لاغر شدن چاره‌ای نداریم جز اینکه کمی گرسنگی بکشیم تا عادت به کم خوردن کنیم.

اصل چهارم: ورزش و فعالیت خود را افزایش دهید

امکان ندارد بدون سطحی از فعالیت بدنی ما بتوانیم لاغر شویم. لاغری نیازمند این است بدن کالری اضافه و ذخیره شده خود را بسوزاند.

اصل پنجم: غذا و ادویه‌های گرم و خشک مصرف کنید

غذاهای سرد بلغم می‌آورند و بلغم ریشه و علت چاقی است. در رژیم غذایی خود ادویه‌های گرم و خشک قرار دهید تا سوخت و ساز بدن بالا برود.

اصل ششم: به جسم خود سختی دهید

لاغر شدن نیازمند تحمیل میزانی از سختی و مشقت بر بدن است. به قول حافظ “نازپروده تنعم نبرد راه به دوست”.

اصل هفتم: حتماً یبوست خود را درمان کنید

یبوست نه تنها مانع درمان چاقی، بلکه به گفته اطبای قدیم ام‌ُالأمراض است. رفع چاقی نیازمند این است که مزاج خود را از طریق مفردات مسهل و مدر لینت دهیم.

البته لازم است اشاره کنیم، که نسخه درمان چاقی برای هر فرد بسته به مزاج و سن او ممکن است تفاوت داشته باشد. آن‌چه که اشاره شد، خلاصه‌ای از آرا و نظرات حکمای قدیم و پزشکی جدید در مورد علل و درمان چاقی بود.

• تجربه شما در درمان چاقی چیست؟
• تا کنون پیش آمده که به رژیم و فعالیت بدنی روی آورده و بعد از مدتی بی‌خیال شود؟ اگر جواب مثبت است به چه علت؟
• نظر شما در مورد راه‌کارهای طب سنتی در درمان چاقی چیست؟