آرشیو دسته بندی: خواص گیاهان

عناب یکی از قدیمی‌ترین داروهایی است که در طب شرقی برای درمان بیماری‌ها توصیه شده است. بهبود عملکرد کبد، تصفیه خون، خواب آرام و درمان گیاهی سرماخوردگی از جمله خواص عناب است. اما به نظر می‌رسد در سال‌های اخیر و به خصوص در شبکه‌‌های اجتماعی، مطالب غیر مستند درباره خواص عناب افزایش یافته است.

ما در این مقاله می‌کوشیم با تکیه بر منابع معتبر و اصیل طب سنتی و نیز یافته‌های جدید در مورد خواص عناب صحبت کنیم. همچنین مطالب نادرستی که در این زمینه وجود دارد را نیز بیشتر بررسی کنیم.

فهرست:

• عناب چیست؟
• ارزش غذایی عناب
• خواص عناب در طب سنتی
• خواص عناب برای کبد
• خواص عناب برای سرماخوردگی
• خواص عناب برای اعصاب
• آیا عناب باعث تقویت میل جنسی می‌شود؟

عناب چیست؟

عَناب ( Jujube )یا عُنّاب میوه درختی به همین نام است که در فارسی به آن تبرخون نیر می‌گویند. نام علمی آن  Ziziphus Jujube   است و از خانواده عنابیان است. عناب درختچه‌ای خزان‌کننده با برگ‌های کشیده و بادامی شکل است. ارتفاع آن تا 8 متر می‌رسد. درخت عنب بسیار کند رشد می‌کند و می‌تواند عمری بالای 300 سال نیز داشته باشد.

عناب به احتمال قوی بومی چین است. سابقه کشت عناب در چین به 5000 سال پیش می‌رسد. در چین به عناب خرمای چینی یا خرمای قرمز می‌گویند و از قدیم در اطراف رودخانه زرد کشت شده است. عناب بعدها از شرق دور و خاورمیانه به اروپا و از آنجا به آمریکا برده شد.

عناب در اوایل خرداد شکوفه می‌دهد. شکوفه‌های آن کوچک و سبز مایل به زردند. میوه عناب کوچک، گوشتی و بیضی‌گون است. فصل برداشت عناب بسته به دمای هوا از اواخر مرداد شروع می‌شود. طعم عناب ابتدا گس است و پس از رسیدن کامل، شیرین و لعاب‌دار می‌شود.

عناب هسته‌ای سفت، کوچک و قهوه‌ای رنگ دارد. بهترین نوع عناب کاملاً رسیده، بزرگ، پرگوشت، شیرین و قرمز رنگ است.

ارزش غذایی عناب

عناب کالری کمی دارد ولی از لحاظ داشتن فیبر، مواد معدنی و ویتامین‌ها بسیار غنی است. عناب دارای مقادیر قابل توجهی ویتامین C و انواع آنتی اکسیدان‌ها است. در جدول زیر ارزش غذایی 100 گرم میوه تازه عناب درج شده است:

میوه عناب منبع غنی از ترکیباتی مانند فلاونوئیدها، پلی ساکاریدها و اسیدهای تری‌ ترپنیک است. برخی از این ترکیبات دارای خواص آنتی اکسیدانی هستند. عناب همچین حاوی مقادیری مواد قندی است. بسته به نوع عناب در هر 100 گرم، 2.7 تا 6.4 گرم مواد قندی وجود دارد. میزان کالری و همچنین قند عناب خشک شده نسبت به تازه آن بیشتر است.

خواص عناب در طب سنتی

اولین استفاده دارویی از عناب احتمالاً مربوط به طب قدیمی چین است. از 5000 سال پیش اطبای چینی عناب را برای بهبود خواب، درمان سرفه و آرامش اعصاب توصیه می‌کردند. عناب از قدیم در فرهنگ غذایی چین نقش ویژه‌ای داشته است. از آن انواع شربت‌ها را درست می‌کنند. همچنین به عنوان میان وعده و دسر نیز مصرف می‌شود.

عناب از قدیم در ایران هم کشت و علاوه بر استفاده غذایی به عنوان دارو نیز استفاده شده است. عناب به دلیل سازگاری بالا با اقلیم‌های مختلف، در بسیاری از نقاط کشور قابل کشت بوده است. حکمای طب سنتی عناب را برای بیماری‌های مختلفی توصیه کرده‌اند. عناب از نظر غالب حکما، طبعی معتدل مایل به تر دارد. علاوه بر گوشت و هسته‌ی آن، برگ و چوب درخت و نیز صمغ آن استفاده دارویی دارد.

مهم‌ترین ویژگی عناب از دیدگاه طب سنتی دفع اخلاط غلیظ، تصفیه خون و رفع خشونت سینه و حلق است.

محمد حسین عقیلی خراسانی، پزشک نامدار قرن 12 در دو کتاب مخزن الأدویه و قرابادین کبیر به تفصیل در مورد عناب صحبت می‌کند. او عناب را ملین روده، رافع خشونت سینه و حلق و همچنین مولّد خون صالح و مفید برای بدن می‌داند. از نظر عقیلی خراسانی عناب خشک بهتر از عناب تازه و رسیده است.

حکیم مؤمن تنکابنی، در کتاب تحفة المؤمنین به خواص عناب اشاره می‌کند. خواص عناب از نظر حکیم مؤمن بیشتر همان مواردی است که در کتاب مخزن الأدویه آمده است. حکیم مؤمن علاوه بر خواص میوه عناب، به خواص برگ و صمغ درخت عناب هم اشاره می‌کند. حکیم مؤمن جوشانده برگ درخت عناب را برای درمان خارش پوست مفید می‌داند. همچنین صمغ درخت عناب را برای بیماری‌های پوستی از جمله قوبا و اگزما توصیه می‌کند.

اما در میان حکمای قدیم، ابوعلی سینا دیدگاه متفاوتی دارد. ابن سینا در کتاب قانون می‌گوید که جالینوس معتقد است که عناب نه خاصیت غذایی دارد و نه دارویی. البته خود چنین دیدگاهی ندارد، اما به مانند بقیه حکما، زیاد عناب را توصیه نمی‌کند. هر چند معتقد است که با سینه و شش سازگار است.

ابوعلی سینا بر خلاف بقیه حکما، دیدگاه مثبتی به عناب ندارد. او  معتقد که عناب دیر هضم است و خواص غذایی اندکی دارد. برای معده زیان دارد. ابن سینا همچنین منکر خاصیت عناب در تصفیه خون می‌شود. (قانون در طب، جلد 2، صفحه 265). البته ابن سینا بر خلاف این دیدگاه تندش در جلد دوم قانون، در جاهای دیگر 17 بار عناب را در نسخه‌های مختلف توصیه کرده است.

بررسی کتب دیگر حکما، همچون رازی و اسماعیل جرجانی حاکی از این است که آن‌ها هم خواصی همانند تصفیه خون، درمان زکام و تسکین حرارت بدن را برای عناب ذکر کرده‌اند. در ادامه به چند مورد از مهم‌ترین خواص عناب اشاره می‌کنیم.

خواص عناب برای کبد

یکی از مهم‌ترین خواص عناب، بهبود عملکرد کبد است. عناب به دلیل وجود مقادیر قابل توجهی از آنتی‌اکسیدان‌ها، باعث بهبود عملکرد کبد شده و از آن در برابر مواد سمی محافظت می‌کند. مطالعات بالینی چه در موش‌های صحرایی و چه بر روی انسان، اثر مثبت عصاره عناب در محافظت از سلول‌های کبدی را به اثبات رسانده است.

در یک مطالعه که نتیجه آن در وبسایت انستیتوی ملی سلامت آمریکا (NIH) درج شده است، تأثیر عصاره میوه خشک عناب در محافظت از کبد در برابر مواد سمی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج  این تحقیق از طریق اندازه‌گیری سطوح آنزیم کبدی آلانین آمینوترانسفراز نشان می‌دهد که مصرف عصاره میوه خشک عناب می‌تواند اثر محافظتی از کبد در برابر مواد سمی داشته باشد.

جالب است که زکریای رازی نیز به اثر محافظتی عناب از کبد اشاره می‌کند. او در  کتاب منصوری فی طب، خوردن عناب را همراه داروهایی که برای کبد ضرر دارند توصیه می‌کند (منصوری فی طب، صفحه 691). هما‌ن‌گونه که در بخش قبلی هم اشاره شد، یکی از مهم‌ترین خواص عناب از نظر حکمای قدیم، تصفیه خون است. در واقع عناب از طریق بهبود عملکرد کبد، به تصفیه خون نیز کمک می‌کند. عناب حرارت غریزی کبد را تعدیل می‌کند.

خواص عناب برای سرماخوردگی

زیاد شنیده‌ایم که عناب را برای سرماخوردگی تجویز می‌کنند. عناب به چند دلیل برای سرماخوردگی مفید است:

• حاوی مقادیر زیادی ویتامین C است و به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کند.
• ملین سینه و گلو است.
• مسهل و منضج اخلاط غلیظ است.

اما همان‌گونه که در مقاله “درمان گیاهی سرماخوردگی” اشاره کرده‌ایم، نه حکمای طب سنتی و نه تحقیقات جدید، استفاده از گیاهان دارویی را به صورت بی‌رویه و بدون در نظر گرفتن مزاج فرد توصیه نمی‌کنند. عناب برای معده‌های سرد و رطوبی ضرر دارد و بهتر است این افراد از خوردن عناب اجتناب کنند.

طبیبان قدیم معتقد بودند که خواص عناب خشک برای سرماخوردگی از عناب تازه بهتر است. زکریای رازی در کتاب منصوری فی طب، عناب خشک را برای بیماری‌ زکام و همچنین برای نرم کردن سینه توصیه می‌کند (منصوری فی طب، صفحه 440).

خواص عناب برای اعصاب

عناب در طب سنتی چین از هزاران سال پیش برای بهبود خواب و کاهش اضطراب توصیه شده است. تحقیقات انجام شده روی عناب نشان می‌دهد که عصاره و دمنوش این میوه می‌تواند به بهبود خواب و تقویت حافظه در موش‌ها کمک کند. محققان احتمال می‌دهند این اثر به دلیل وجود برخی آنتی اکسیدان‌های خاص باشد.

آیا عناب باعث تقویت میل جنسی می‌شود؟

در شبکه‌های اجتماعی و فضای وب بسیار دیده و شنیده‌ایم که مصرف عناب برای تقویت میل جنسی، تقویت نعوظ و رفع زود انزالی توصیه شده است. واقعیت این این است که نه در منابع معتبر طب سنتی و نه در تحقیقات جدید مستنداتی مبنی بر این که عناب در این موارد مفید است یافت نشده است.

عناب از نظر حکمای قدیم نه تنها باعث تقویت میل جنسی نمی‌شود، بلکه گفته‌اند که مصرف زیاد آن باعث کاهش منی و ضعف نیروی جنسی است. بیشتر اطبای قدیم مانند حکیم مؤمن، زکریاری رازی، جرجانی و علوی خراسانی مصرف زیاد عناب را مضر معده، مقلل منی و باعث ضعف باه می‌دانند.

البته باید توجه داشت آن‌چه که بدان اشاره شده است، مصرف زیاد عناب است. مصرف اصولی و به مقدار عناب و با در نظر گرفتن مزاج فرد هیچ تأثیر منفی در کاهش میل جنسی ندارد. حتی به نظر می‌رسد که مصرف اصولی عناب به تقویت توان جنسی نیز کمک کند.

اما عناب چگونه می‌تواند باعث تقویت میل جنسی شود؟ عناب مولد خون است و باعث تصویه خون می‌شود. همان‌گونه که در مقاله ” درمان اختلال نعوظ در طب سنتی” به تفصیل توضیح داده‌ایم، از نظر حکما قوه باه (یعنی مرد شهوت کافی داشته، آلت تناسلیش به نعوظ سفت و پایدار برسد و انزال سریع نداشته باشد) به صورت مستقیم ناشی از قوت تن، سلامت قلب و وجود خون سالم در بدن است. از این رو به نظر نمی‌رسد مصرف به اندازه عناب، ضرری برای توان جنسی مردان داشته باشد.

آنچه تاکنون اشاره کردیم، خلاصه‌ای از مهم‌ترین خواص عناب است که در منابع طب سنتی آمده و یا یافته‌های جدید به آن اشاره کرده است. طبیعتاً عناب خواص بسیار بیشتری دارد که شرح آن در یک مقاله امکان‌پذیر نیست.

هم غذا است، هم آجیل و هم دارو. از قدیم و در زمستان‌های سخت مهمان خانه‌ها بوده است. این روزها هم طرفداران زیادی دارد و خیلی‌ها آن را جایگزین قند کرده‌اند. درباره خواص توت خشک زیاد می‌توان نوشت. مصرف توت خشک در درمان سرماخوردگی گرفته تا کبد چرب موثر است.

در این مقاله در مورد خواص توت خشک صحبت می‌کنیم. ابتدا درباره درخت توت و گونه‌های آن اشاراتی داریم. پس از آن دیدگاه طب سنتی در مورد فواید توت خشک و همچنین یافته‌های تحقیقات جدید در این مورد را بررسی می‌کنیم.

فهرست:

• درباره درخت توت
• توت سفید
• شاه‌توت
• خواص توت خشک
• خواص توت خشک برای بیماران دیابتی
• خواص توت خشک برای مردان
• خواص توت خشک برای کبد چرب
• سایر فواید توت خشک
• بهترین روش خشک کردن توت

درباره درخت توت

توت  (Mulberry) درختی ثمردار از تیره انجیریان است و دارای گونه‌های مختلفی است. بیشتر گونه‌های توت میوه شیرین دارند و برخی از گونه‌‌ها هم ترش مزه هستند. تنه توت معمولاً به صورت مستقیم رشد می‌کند. برگ‌های درخت توت سبزِ روشن، تا حدی پهن و نوک‌دار هستند و کناره‌ی اره‌ای دارند.

درخت توت بومی مناطق معتدل آسیا و آمریکای شمالی است. درخت توت گونه‌های مختلفی دارد، از جمله:

• توت سفید Morus alba
• شاه‌توت Morus Nigra
• توت قرمز Morus Rubra    
• توت چینی Morus Australis

بر اساس اطلاعاتی که درباره درخت توت در دانشنامه بریتانیکا وجود دارد، این درخت حداقل 10 گونه در نقاط مختلف دنیا دارد.

از بین گونه‌های مختلف توت، دو گونه توت سیاه و شاه‌توت در ایران شناخته‌شده است و اکثر درختان کشت شده از این دو نوع هستند که در ادامه به ویژگی‌های آن‌ها اشاره می‌کنیم:

توت سفید

توت سفید یا white mulberry، گونه‌ای از توت است که در گذشته به آن توت نبطی نیز می‌گفتند. این توت در مناطق وسیعی از شمال هند، پاکستان و ایران کشت می‌شود و غالب درختان توت ایران از این گونه هستند. درخت توت معمولاً به صورت مستقیم رشد می‌کند و ارتفاع آن می‌تواند به بالای بیست متر هم برسد. درخت توت در مقابل آفات و شرایط اقلیمی بسیار مقاوم است و عمر بالایی می‌کند.

توت سفید یک میوه مغذی است و از گذشته‌های دور هم به عنوان غذا و هم به عنوان دارو به کار رفته است. در جدول زیر ارزش غذایی یک فنجان توت سفید خام (معادل 140 گرم) آمده است.

همان‌گونه که از جدول مشخص است توت سفید حاوی مقادیر مناسبی فیبر، ویتامین C و آهن است. همچنین در میوه درخت توت مواد قندی و اسید سیتریک وجود دارد.

توت سفید علاوه بر خاصیت غذایی، به عنوان یک دارو نیز به کار رفته است. در منابع طب سنتی بارها به توت اشاره شده است. از نظر حکمای قدیم توت گرم و تر است. خون سالم می‌سازد و تقویت‌کننده میل جنسی است. همچنین منضج اخلاط است و از این نظر خاصیتی مانند انجیر دارد.

از میان دیگر گونه‌های توت، شاه‌توت نیز در نزد ایرانیان جایگاه ویژه‌ای داشته است که در ادامه در مورد آن نیز توضیحاتی خواهیم داد.

شاه‌توت

شاه توت یا شاتوت (Black Mulberry) نوعی توت سیاه رنگ، ترش مزه و با اندازه‌ای بزرگتر از توت سفید است. برگ‌های درخت شاه‌توت تیره‌تر از توت سفید است. شاتوت یک میوه بسیار مغذی است و سرشاز از انواع ویتامین‌ها است. شاه توت بومی آسیای جنوب غربی است. بیشتر مردم طعم و مزه شاتوت را به توت سفید ترجیح می‌دهند اما چیدن و خشک‌کردن آن به دلیل آبدار بودن دشوار است و باید به صورت تازه مصرف شود.

شاه توت که در گذشته به آن توت شامی می‌گفتند، از نظر اطبای قدیم یک تصفیه کننده قوی خون بود. حکمای قدیم شاه توت را برای لینت سینه، رفع یبوست و کاهش حرارت بدن توصیه می‌کردند. البته مصرف زیاد آن را توصیه نمی‌کردند چرا که بر خلاف توت سفید مقوی باه نیست و منی را خشک می‌کند.

همانطور که اشاره کردیم، شاه‌ توت بیشتر باید به صورت تازه مصرف شود و قابلیت نگه‌داری به شکل خشک ندارد. از این رو در ادامه هر جا که به خواص توت خشک اشاره می‌کنیم، منظورمان توت سفید خشک شده است.

خواص توت خشک

توت سفید بسته به دمای هوا معمولاً از اواخر اردیبهشت شروع به رسیدن کرده و فصل برداشت آن تا اواخر تیر ماه به پایان می‌رسد. مناسب‌ترین شیوه نگه‌داری توت برای بقیه فصول سال قاعدتاً خشک کردن آن است. توت خشک از قدیم یکی از خشکبارهای پرمصرف نزد ایرانیان بوده است. در قدیم توت هم نقش آجیل را داشته است و هم به نوعی جایگزین غذا بوده است.

در بیشتر مناطق کردستان، توت خشک یکی از مهم‌ترین منابع غذایی برای گذراندن زمستان‌های سرد و سخت بوده است. توت را به همراه مغز گردو آرد کرده و به عنوان یک وعده غذایی یا میان‌وعده مصرف کرده‌اند. همان‌گونه که اشاره کردیم، توت خشک علاوه بر اینکه یک غذا بوده، توسط حکمای طب سنتی، در نسخه‌های زیادی هم به کار رفته است. در ادامه به برخی از خواص توت خشک که در منابع طب سنتی آمده و یا تحقیقات جدید آن را ثابت کرده است، اشاره می‌کنیم:

خواص توت خشک برای بیماران دیابتی

توت خشک یکی از بهترین جایگزین‌ها قند مصنوعی است که به بیماران دیابتی و نیز افراد سالم توصیه می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد که توت سفید و اجزای آن به بهبود مدیریت قند خون در بدن کمک می‌کند. توت خشک شده مواد قندی متناسبی داشته و این نوع قند هم برای بدن مفید است. البته باید دفت کردن که مصرف بالای توت برای بیماران دیابتی ضرر دارد.

برخی از اجزای توت خشک شبیه داروهای مورد استفاده در دیابت نوع 2 عمل می‌کنند. این مواد تجزیه قند در معده را کنده کرده و به کاهش میزان جذب آن در خون کمک می‌کنند.

ابوعلی سینا هم در کتاب قانون برای درمان بیماری دیابطیس (معادل دیابت در طب سنتی) نوشیدن آب توت را توصیه می‌کند.

خواص توت خشک برای مردان

مصرف توت خشک فواید زیادی برای پسران و مردان دارد. توت یک آجیل بسیار مغذی است و باعث تقویت بنیه عمومی بدن می‌شود، از طرف دیگر توت سه فایده مهم برای سلامت جنسی مردان دارد:

• افزایش میل جنسی
• بهبود اسپرم‌ها
• کمک به رفع اختلال نعوظ

در ادامه هر کدام از موارد را به صورت جزئی‌تر بررسی می‌کنیم:

افزایش میل جنسی

مصرف توت خشک باعث افزایش میل جنسی می‌شود. مزاج توت گرم و تر، اشتهاآور و چاق‌کننده است و باعث تقویت قوای بدنی می‌شود.

غالب حکمای طب سنتی از جمله حکیم مؤمن در کتاب تحفةالمؤمنین، عقیلی خراسانی در کتاب مخزن الأدویه و رازی در کتاب منصوری فی طب، به اتفاق توت سفید را مُبَهّی (افزایش دهنده باه یا قوای جنسی) می‌دانند.

اما توت خشک چگونه باعث تقویت میل جنسی می‌شود؟ یکی از خواص توت که حکمایی نظیر بوعلی هم به آن اشاره کرده‌اند، تولید خون سالم است. توت همچنین باعث بهبود عملکرد کبد می‌شود. از دیدگاه طب سنتی، قوه جنسی ناشی از قوت تن و کارکردن درست اعضای رئیسه بدن است. ابن سینا در بابت تقویت قوای جنسی، غذا را مهم‎تر از دارو می‌داند (قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، جلد 5، صفحه 234)

در واقع توت خشک از طریق افزایش تولید خون و تقویت کبد، باعث بهبود میل و توان جنسی می‌شود.

بهبود کیفیت اسپرم

یکی دیگر از خواص توت خشک، افزایش تعداد و کیفیت اسپرم است. توت خشک حاوی ویتامین C  است که یکی از ویتامین‌ها ضروری در موضوع باروری مردان است. در یک مطالعه علمی که نتایج آن در مجله الزویر چاپ است، اثر عصاره توت خشک در بهبود باروری موش‌های نژاد ویستار بررسی شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که عصاره توت خشک اثر معنی‌داری در بهبود کیفیت پارامترهای اسپرماتوژولیک و توان باروری داشته است.

کمک به رفع اختلال نعوظ

 در رابطه با تأثیر توت در رفع اختلال نعوظ به صورت مستقیم اشاره‌ای در کتب طب سنتی نشده است. همچنین هیچ پژوهشی در این زمینه صورت نگرفته است. اما همان‌گونه که در مقاله “درمان اختلال نعوظ در طب سنتی” اشاره کرده‌ایم، از نظر حکمای قدیم، برای دست‌یابی به نعوظ سفت و پایدار، سه شرط وجود دارد:

• قوت تن که ناشی از سلامت اعضای رئیسه بدن است.
• قوت روح (یعنی آسایش فکر و نداشتن افکار مشوش و پریشان).
• سلامت دستگاه تناسلی.

همانطور که اشاره کردیم، توت خشک باعث بهبود عملکرد کبد (یکی از اعضای رئیسه بدن) و تقویت بنیه عمومی شده و از این طریق می‌تواند به رفع اختلال نعوظ کمک کند.

خواص توت خشک برای کبد چرب

در کتاب قرابادین کبیر در بابت خواص توت آمده است که “مفتح سدد و مصلح حال جگر” است (قرابایدن کبیر، جلد یک، صفحه 831). بیشتر حکمای طب سنتی درباره توت گفته‌اند که باعث تقوت کبد می‌شود.

مطالعات نشان می‌دهد که عصاره توت خشک با افزایش تجزیه چربی و کاهش سرعت تشکیل اسید‌های چرب می‌تواند تأثیر مثبتی در کاهش احتمال ابتلا به کبد چرب داشته باشد. نتایج این تحقیق در وب‌سایت کتابخانه ملی پزشکی آمریکا چاپ شده است.

گفتیم که توت مفتح سدد است. مُفَتح در طب سنتی به دارویی گفته می‌شود که گرفتگی‌ها را باز می‌کند. سُده از نظر طب سنتی اصلی‌ترین بیماری کبد است. این گرفتگی‌ها مانع کارکرد کبد شده و عوارضی زیادی از جمله خستگی، کم‌خونی و مشکلات پوستی دارند. توت خشک با بازکردن این گرفتگی‌ها، باعث بهبود عملکرد کبد می‌شود.

سایر فواید توت خشک

مواردی که تا کنون اشاره کردیم، مهم‌ترین خواص توت خشک برای بودند. اما توت فواید دیگری نیز برای بدن دارد. از جلمه:

1. توت خشک باعث چاقی افراد لاغر می‌شود. به خصوص نان تهیه شده با آرد توت.
2. مصرف توت خشک باعث بهبود عملکرد طحال می‌شود.
3. توت خشک در بهبود بیماری سرماخوردگی (در اصطلاح طب سنتی نزله) مفید است.
4. توت خشک مُنضِج اخلاط است و باعث دفع اخلاط فاسد از بدن می‌شود.

البته این نکته را باید مدنظر داشت که مصرف توت خشک باید مطابق قاعده و اصول باشد. افراد گرم مزاج نباید در خوردن آن افراط کنند. بوعلی سینا تأکید دارد که توت یکی از میوه‌هایی است که در معده به خلط غالب تبدیل می‌شود و زیاده‌روی در خوردن آن مضر است.

بهترین روش خشک کردن توت

توت سفید رسیده کاملاً آبدار و تر است و بعد از افتادن از درخت به تدریج خشک می‌شود. بهترین روش نگه‌داری توت قاعدتاً همان خشک کردن است. روش‌های مختلفی برای خشک کردن توت وجود دارد، از جمله:

1. خشک کردن با گرمای طبیعی آفتاب
2. خشک کردن توت با مایکروویو
3. استفاده از دستگاه میوه خشک کن

یکی از بهترین روش‌های خشک کردن توت، روشی است که به صورت سنتی در منطقه اورامان کردستان استفاه می‌شود. در این مناطق بعد از چیدن توت، آشغال و سنگ‌ریزه‌های آن را جدا می‌کنند و آن را جلوی نور آفتاب پهن می‌کنند. بعد از خشک کردن توت آن را در کیسه ریخته و در جای خشک و خنک نگه‌داری می‌کنند.

خشک کردن توت یک مرحله دیگر هم دارد. در چله‌ی تابستان و در اوج گرمای هوا، توت را دو تا سه روز در مقال نور آفتاب پهن می‌کنند. با این کار توت کاملاً ضد عفونی شده و آفات احتمالی آن از بین می‌رود. سپس به صورت فشرده آن را در گونی و کیسه تمیز می‌ریزند. با این کار توت حداقل تا یک سال بدون افت کیفیت قابل نگه‌داری است.

خشک کردن توت به هر روشی به جز گرمای طبیعی آفتاب، ممکن است باعث تغییر کیفیت این محصول شود. همچنین نباید توت را قبل از خشک کردن بشوییم. خیس شدن توت باعث کاهش کیفیت آن شده و توت را مستعد جذب آفت و حشرات می‌کند.

شما می‌توانید توت خشک را از فروشگاه آنلاین گیادارو تهیه کنید. توت خشک دستچین اورامان از باغ‌های ارگانیک و طبیعی منطقه اورامان کردستان به روش کاملاً بهداشتی خشک و بسته‌بندی شده است.

حکما در بابت سنجد گفته‌اند که پوستش نافع پوست، گوشتش مفید برای بدن و هسته‌اش نافع استخوان است. درباره خواص و فواید سنجد زیاد گفته‌اند و نوشته‌اند. در این مقاله می‌خواهیم در مورد خواص سنجد برای مردان به صورت جزئی‌تر صحبت کنیم.

سنجد یک میوه غنی و سرشار از انواع ویتامین‌ها و املاح است. علاوه بر میوه سنجد، برگ و شکوفه سنجد نیز خواص درمانی دارد. در نسخ طب سنتی اشارات زیادی به سنجد شده است. در این مقاله ابتدا درخت سنجد، اجزای مورد استفاده آن و نیز ویژگی‌های سنجد از دیدگاه طب سنتی را بررسی می‌کنیم. سپس در مورد سه خاصیت سنجد برای مردان در بابت تقویت عمومی بدن و تقویت جنسی از جمله رفع اختلال نعوظ صحبت می‌کنیم.

فهرست:

• درباره درخت سنجد
• سنجد تلخ
• اجزای مورد استفاده درخت سنجد
• خواص سنجد برای مردان
• تقویت استخوان‌بندی
• روماتیسم مفصلی
• تأثیر سنجد در درمان زود انزالی

درباره درخت سنجد

سنجد گونه‌ای از سرده سنجد و بومی آسیای مرکزی و غربی است. در ایران بیشتر در استان‌های مرکزی و نوار غربی کشور می‌روید. درخت سنجد خاردار است و ارتفاع آن به چهارمتر می‌رسد. میوه سنجد بیضی‌گون و کمی از زیتون بزرگتر است. به خاطر شباهت میوه سنجد به زیتون، در کشورهای غربی به زیتون روسی (Russian olive) مشهور است.

نام فارسی: سنجد

نام عربی: غُبیراء

نام انگلیسی: Russian olive

نام علمی: Elaeagnus angustifolia

رنگ میوه سنجد نارنجی مایل به آجری، پوستش نازک و گوشتی نرم دارد. طعم میوه رسیده آن گس و شیرین است. سنجد درخت مقاومی است و شرایط متفاوتی از جمله خشکی، شوری خاک، سرما و گرمای تا حدی شدید را تحمل می‌کند. در ایران هم مشاهده می‌کنیم که این درخت در اقلیم‌های نسبتاً سرد مانند کردستان تا اقلیم گرم کرمان یافت می‌شود.

نهال سنجد بعد از حدود 5 تا 6 سال ثمر می‌دهد. درخت سنجد با توجه به میزان گرمای هوا از اوایل اردیبهشت تا اوایل خرداد شکوفه‌ می‌دهد. شکوفه سنجد زرد و معطر است. فصل برداشت سنجد از اواخر شهریور شروع می‌شود. برای برداشت سنجد معمولاً درخت آن را با چوب تکان داده و سنجد را از روی زمین جمع می‌کنند.

سنجد تلخ

چیزی که ما بیشتر به نام سنجد می‌شناسیم، سنجد شیرین است. گونه‌ای از سنجد به نام سنجد تلخ وجود دارد که بیشتر به شکل وحشی رشد می‌کند. ارتفاع آن کمتر از سنجد شیرین و درختچه مانند است. خارهای درشتی دارد و میوه آن زرد رنگ است.

سنجد تلخ که به آن خولان نیز می‌گویند طعمی ترش مایل به تلخ دارد. این درختچه در ایران، پاکستان و هند یافت می‌شود. رویشگاه سنجد تلخ در ایران بیشتر استان‌های شمالی و آذربایجان شرقی است.

اجزای مورد استفاده درخت سنجد

سنجد از جمله درختانی است که بیشتر اجزای آن قابل استفاده بوده و خاصیت دارویی دارند. اجزایی از درخت سنجد که قابل استفاده هستند عبارتند از:

• میوه سنجد
• گل (شکوفه) سنجد
• برگ
• روغن برگ
• عرق گل

طبیعتاً بیشترین خواص را میوه رسیده سنجد دارد. اما از سایر اجزای آن به خصوص شکوفه سنجد نیز در درمان برخی بیماری‌ها استفاده می‌شود. خواص سنجد برای مردان منحصر به میوه سنجد نیست. به طور مثال برگ سنجد برای تقویت مفاصل و استخوان‌بندی مردان مفید است. حال به صورت جزئی‌تر اجزای قابل استفاده سنجد را بررسی می‌کنیم.

میوه سنجد

آنالیز ترکیبات فیزیکوشیمیایی سنجد نشان می‌دهد که این میوه حاوی مقادیر قابل توجهی فلاونوئید،گلوکز، فروکتوز و اسید کافئیک است. همچنین سنجد حاوی املاحی مانند پتاسیم، آهن، منزیم و اسیدهای چرب است (برای جزئیات بیشتر می‌توانید مقاله آنالیز ترکیبات فیزیکوشیمیایی به منظور کاربرد در صنایع غذایی را بخوانید).

هر 100 گرم میوه سنجد

در مجموع می‌توان گفت میوه سنجد ارزش غذایی بسیار بالایی دارد و حاوی انواع ویتامین‌ها و املاح است.

از دیدگاه طب سنتی سنجد در درجه اول سرد و درجه دوم خشک قرار داد. از نظر حکمای قدیم، سنجد:

مفرح: دوایی که به دلیل داشتن لطافت، مزاج را تعدیل، حزن را زایل و باعث تقویت قلب و مغز می‌شود

حابس الدَّم: دوایی که به دلیل شدت قبض باعث بند آمدن خون‌ریزی می‌شود و

قابض: دوایی که به دلیل خشکی عضو و عروق را می‌چالاند

است. به دلیل خاصیت قابض بودن باعث جمع شدن و تقویت اسفینکتر ادراری شده و به درمان بی‌اختیاری ادرار کمک می‌کند. همچنین در درمان اسهال و بندآوردن خون نیز مفید است.

یکی از دلایل سردرد از دیدگاه طب سنتی، صعود بخارهای اضافی و مضر معده به طرف بالا و قسمت سر است. سنجد مانع این کار شده و از این رو در درمان سردرد تجویز شده است. 

از نظر حکیم مؤمن تنکابنی، بهترین نوع سنجد، سنجد بزرگ و شیرین است. حکیم مومن سنجد را تعدیل کننده مزاج اطفال می‌داند و معتقد است که مقوی معده و قاطع صفرا است. (تحفة المؤمنین، محمدمؤمن حسینی تنکابنی، صفحه 624)

ابوعلی سینا هم در کتاب قانون سنجد را بندآورنده خون، علاج سرفه گرم و مانع استفراغ می‌داند (قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، جلد 2، صفحه 354).

شکوفه سنجد

بر خلاف میوه سنجد، شکوفه سنجد گرم و خشک است. شکوفه سنجد بسیار زیبا و معطر است و به همین دلیل در صنایع آرایشی و عطرسازی به کار می‌رود. گل سنجد مفرح و تقویت‌کننده مغز است. از نظر حیکم مؤمن گل سنجد مفتح سدد است و گرفتگی‌های بدن را باز می‌کند. روغن آن در پایه روغن زیتون به رفع درد مفاصل و رشد مو کمک می‌کند.

گل سنجد مبهی بسیار قوی برای زنان است. اما جالب است بدانیم که رایحه شکوفه سنجد در مردان برعکس عمل می‌کند و باعث کاهش میل جنسی و قدرت باروری آنان می‌شود.

 برگ سنجد

یرگ سنجد به نسبت میوه و شکوفه سنجد استفاده دارویی کم‌تری دارد. در برخی از منابع طب سنتی به خاصیت آنتی‌بیوتیکی آن اشاره شده است. در کتاب مخزن الادویه آمده است که ضماد برگ تازه یا خشک شده سنجد بر روی زخم، چرک آن را بیرون کشیده و باعث بهبودی و التیام زخم می‌شود (مخزن الادویه، سیدمحمدحسین عقیلی خراسانی، صفحه 634).

همچنین این برگ حاوی برخی ویتامین‌ها از جمله ویتامین ث و کا است و برای تقویت عمومی بدن و بندآورن خون مفید است.

خواص سنجد برای مردان

تا اینجا به برخی از خواص سنجد اشاره کردیم. هر چند خواص سنجد محدود به موارد فوق نیست و در کتب مرجع طب سنتی در نسخه‌های زیادی به سنجد اشاره شده است. در ادامه برخی از خواص سنجد برای مردان را به صورت جزئی‌تر بررسی می‌کنیم.

 تقویت استخوان‌بندی

مردان به دلیل نوع فیزیک بدنی و فعالیت‌هایی که باید انجام دهند نیاز به استخوان‌بندی و اسکلت قوی دارند. یکی از مسائلی که باید در رشد پسران در سنین کودکی و نوجوانی به آن توجه شود، تقویت استخوان‌بندی است. سنجد و به خصوص هسته آن یک منبع غنی کلیسم و فسفر است.

مصرف سنجد به همراه شیر داغ به صورت ناشتا یکی از بهترین روش‌های جذب کلیسم به منظور تقویت استخوان‌بندی و پیشگیری از پوکی استخوان است.

درمان روماتسم مفصلی

آرتریت روماتوئید (rheumatoid arthritis) یا روماتیسم مفصلی شایعترین بیماری التهابی مفاصل بوده و جزء بیماری‌های خودایمنی مزمن محسوب می‌شود. روماتیسم مفصلی نشانه‌های زیر را دارد:

• تورم و درد در مفاصل
• سفتی و خشکی صبحگاهی مفاصل
• ضعف عضلات
• احساس سوزش
• کاهش دامنه حرکت مفاصل
• سردرد و کاهش اشتها

در طب سنتی، میوه و برگ درخت سنجد برای کاهش درد مفاصل توصیه شده است. نتایج یک پژوهش بر روی 96 بیمار در مرکز روماتیسم ایران نشان می‌دهد که مصرف سنجد به مدت 30 روز اثر معنی‌داری در کاهش درد و التهاب بیماران داشته است.

تأثیر سنجد در تقویت قوای جنسی و رفع زود انزالی

 همانطور که اشاره کردیم شکوفه سنجد باعث تقویت قوای جنسی زنان است اما تأثیر آن در مردان ممکن است معکوس باشد و حتی باعث کاهش میل جنسی و قدرت باروری مردان شود. در بابت تأثیر سنجد در تقویت قوای جنسی، در کتب مرجع طب سنتی، اشاره مستقیمی نرفته است. اما سنجد از دو  طریق به صورت غیر مستقیم می‌تواند منجر به بهبود عملکرد جنسی شود:

• تقویت قوای قلبی و روحی: همانطور که در مقاله درمان اختلال نعوظ به صورت مفصل توضیح داده‌ایم از نظر اطبای قدیم شرط داشتن توان جنسی، قوت تن و قوت روح است. حکیم مؤمن در کتاب تحفه و عقیلی خراسانی در کتاب مخزن الادویه، سنجد را مفرح، مقوی قلب و مغز می‌دانند. افزایش قوت تن و قوت روح منجر به بهبود عملکرد جنسی می‌شود.
• تقویت عمومی بدن: سنجد به دلیل دارا بودن انواع ویتامین‌ها و املاح به تقویت عمومی بدن کمک می‌کند. تقویت عمومی بدن و قوای رئیسه، باعث افزایش میل و توان جنسی (قدرت نعوظ و انزال به موقع) می‌شود.

آن‌چه در این مقاله اشاره کردیم خلاصه‌ای درباره سنجد، خواص آن برای مردان و همچنین اشاراتی است که در کتب مرجع طب سنتی رفته است. قطعاً بررسی خواص این میوه مفید نیازمند مطالب و مقالات بیشتری است که انشاالله به مرور بر روی سایت گذاشته خواهد شد.

بوی حنا برای ما ایرانیان تداعی‌کننده‌ی حنابندان و بقچه‌ی مادر بزرگ‌هاست. حنا از 5 هزار سال پیش نزد مردمان خاورمیانه و آفریقا استفاده می‌شده است. در طب سنتی به خاطر خواص فوق‌العاده‌اش برای پوست و مو شناخته می‌شود. البته خواص حنا منحصر به درمان پوست و مو نیست. حکمای طب سنتی حنا را برای تعداد زیادی از بیماری‌ها توصیه کرده‌اند.

در این مقاله ابتدا در مورد درخت حنا و ویژگی‌های آن صحبت می‌کنیم. سپس خواص حنا و کاربردهای آن از نظر حکمای قدیم را بررسی می‌کنیم.

فهرست

• حنا چیست؟
• تاریخچه‌ی استفاده از حنا
• حنا در طب قدیم
• خواص حنا برای موی سر
• خواص حنا برای پوست
• اثرات ضد درد حنا
• سایر خواص حنا

حنا چیست؟

حنا نام درختچه‌ای است که حداکثر ارتفاع آن به 5 متر می‌رسد. برگ‌های کوچک، بیضی‌شکل و کشیده دارد. بیشتر در مناطق گرمسیر رشد می‌کند. حنا درختچه‌ی مقاومی است و بارندگی کم و شدید را تحمل می‌کند.

کلمه‌ی “حنا” از زبان عربی وارد فارسی و انگلیسی (Henna) شده است. حنا در بیشتر گویش‌های محلی ایران به همین نام به کار می‌رود ولی در برخی مناطق تلفظ آن کمی متفاوت است. در مناطق ترکمن‌نشین به آن حینا و در جنوب و قشم به آن حنیر می‌گویند. در زبان کردی هم به آن “خه‌نه” می‌گویند که به نظر می‌رسد با حنا ریشه‌ی مشترک دارد.

حنا بیشتر در قسمت‌های مرطوب شرق و شمال آفریقا، بخش‌هایی از خاورمیانه و جنوب آسیا رشد می‌کند. در ایران در استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان کشت می‌شود.

• نام فارسی: حنا
• نام عربی: الحناء
• نام انگلیسی: Henna
• نام علمی: Lawsonia Inermis

حنا میوه‌های کوچک و کروی شکل دارد. غلاف میوه‌ی حنا شبیه غلاف میوه‌ی اسپند است. گل‌های درختچه‌ی حنا سفید و گاه مایل به کرمی هستند و به صورت تجمعی رشد می‌کنند و عطر مطبوعی دارند.

حنا بیشتر به خاطر پودری که از برگ‌هایش حاصل می‌شود، شهرت دارد. پودر حنا از خشک کردن و آسیاب کردن برگ درخت حنا درست می‌شود. ولی سایر اجزای آن از جمله گل و تخم نیز قابل استفاده است. از جمله روغن گل حنا. درختچه‌ی حنا از طریق قلمه‌زدن و کاشت ریشه، تکثیر می‌شود. برای ثمردهی به صورت مرتب به آبیاری نیاز دارد و سالی 2 تا 3 مرتبه از تابستان تا اواسط پاییز، برگ‌های آن برداشت می‌شود.

تاریخچه‌ی استفاده از حنا

مورخان حدس می‌زنند که اولین بار چوپان‌ها خاصیت رنگ‌دهی حنا را کشف کرده‌اند. آن‌ها احتمالاً رنگی شدن دهان گوسفندان در هنگام خوردن برگ درخت حنا را دیده‌ و به خاصیت رنگ‌دهی آن پی برده‌اند.

 استفاده درمانی و آرایشی از حنا به 5000 سال پیش برمی‌گردد. خواستگاه تولید و استفاده از حنا به احتمال قوی مناطق شمال آفریقا، خاورمیانه و هند است. مردمان این سرزمین‌ها به خاطر بافت و نوع جغرافیا در معرض نور شدید آفتاب بودند. به دلیل خاصیت خنک‌کنندگی و نیز محافظت‌کنندگی حنا، پوست دست، سر و کف پای خود را حنا می‌گرفتند. حنا هم در برابر گرمای آفتاب و هم در برابر زمختی زمین از آن‌ها محافظت می‌کرد.

یکی از اولین کاربردهای حنا به مصر باستان برمی‌گردد. مومیایی‌های به جا مانده از دوران فراعنه نشان می‌دهد که آنها قسمت‌هایی از پوست و ناخن اجساد را با حنا رنگ می‌کردند. مصریان معتقد بودند که حنا علاوه بر افزایش استحکام پوست، معنویت انسان را هم افزایش می‌دهد.

حنا در بسیاری از ادیان و فرهنگ‌ها مانند اسلام، یهودیت، بودیسم و هندویسم نماد شادی است و در مراسم‌هایی مانند عروسی، تولد و ختنه استفاده می‌شود.

 در دوران شکوه گورکانیان در هند و رواج سبک زندگی مجلل، استفاده از نقش ‌و نگارهای حنا بر بدن به خصوص دست و صورت رواج یافت. سبکی که در زبان هندی به آن مهندی (mehndi) می‌گویند و در دنیا به نام آنها شناخته‌ می‌شود. در زبان فارسی به این سبک حنانگاری گفته می‌شود

در زمان‌های قدیم از حنا در تزئین حیوانات به خصوص اسب‌‌های شاهان و فرماندهان استفاده می‌کردند. نگاره زیر مربوط به نبرد فتحعلی‌شاه با روس‌ها است. همانگونه که مشخص است پاها و قسمتی از بدن اسپ با حنا تزئین شده است.

حنابندان یکی از رسوم بسیار قدیمی عروسی در نزد ایرانیان است و سابقه‌ی آن به پیش از اسلام برمی‌گردد. ایرانیان حنا را هدیه‌ی خداوند از بهشت و آن را نماد شادی و عشق می‌دانستند. علاوه بر استعمال حنا، کشت درخت حنا در ایران هم سابقه طولانی دارد. ابومنصور معری، در سده‌ی 4 هجری به کشت درخت حنا در ایران اشاره کرده است.

حنا در طب قدیم

نام حنا به عنوان یک ماده دارویی احتمالاً اولین بار در پاپیروس‌ها ایبرس آمده است. قدمت این متون به 1500 سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد. در آنجا حنا به عنوان درمان بیماری قارچی کرم حلقوی (ringworm) تجویز شده است.

حنا در طب بومی و محلی ایرانیان هم جایگاه ویژه‌ای دارد. علاوه بر استفاده‌‌ی معمول آن برای رنگ کردن موی سر، در درمان برخی از بیماری‌ها هم توصیه شده است.

در بیشتر مناطق ایران برای درمان سردرد استفاده از حنا توصیه شده است. در مناطق زاگرس‌نشین برای درمان سردرد حنا و شاه‌تره را روی سر بیمار ضماد می‌کردند. مردم زنجان برای درمان سردرد، موها را با پودر سنگ چخماق شسته و سپس حنا می بندند. استفاده از گزنه و حنا برای درمان بیماری سودا در میان مردم اردبیل مرسوم بوده است.

برای اینکه بیشتر با کاربردهای حنا در طب بومی و محلی مناطق ایران آشنا شوید، می‌توانید مقاله “اثرات درمانی حنا در طب سنتی ایران”  را مطالعه کنید.

از نظر اطبای ایرانی، حنا سرد و خشک و مرکب‌القوی است. در طب سنتی مرکب‌القوی به چیزی گفته می‌شود که دارای دو اثر متضاد باشد که برخی از تأثیرات آن زود ظاهر شده و برخی دیرتر. حکما معتقد بودند که گل حنا طبیعتی معتدل و روغن آن گرم مزاج است.

در کتب مرجع طب سنتی نظیر قانون در طب، قرابادین کبیر، منصوری فی الطب و تحفه حکیم مؤمن اشارات زیادی به حنا شده و در نسخه‌های زیادی تجویز شده است. حنا کمتر به شکل خوراکی تجویز شده و بیشترین کاربرد آن به صورت ضماد و ترکیب با سایر مفردات است. در ادامه برخی از کاربردهای حنا در کتب فوق را بررسی می‌کنیم.

خواص حنا برای موی سر

بیشترین استعمال حنا برای موی سر است. حنا علاوه بر خاصیت رنگ‌دهی برای موی سر، از نظر حکمای طب سنتی برای جلوگیری از ریزش مو و رفع بیماری‌های پوست سر مفید است.

ابوعلی سینا برای جلوگیری از ریزش مو، معتقد است که باید دارویی مصرف شود که حرارت نرمی به ریشه مو رسانده، نگه‌دارنده و جذب‌کننده باشد. ابن سینا می‌گوید برای جلوگیری از ریزش مو حنا و مازو را به نسبت 4 به 1 ترکیب کرده و در سرکه تند پرمایه بریزید. این مخلوط را در قرع و انبیق (دستگاه مسی که برای تقطیر به کار می‌رفت) تقطیر کنید و حاصل آن را به موی سر بمالید (قانون در طب، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی، جلد 7، صفحه 115).

عقیلی خراسانی در کتاب قرابادین کبیر، ترکیب حنا و روغن زیتون را برای رویش مجدد مو توصیه می‌کند. حکیم مؤمن در کتاب تحفة المؤمنین نسخه‌ی مشابهی برای رویش مو دارد. او ترکیب حنا، قطران و روغن زیتون را برای رویش مجدد مو مناسب می‌داند.

ابوعلی سینا همچنین روغن حنا را برای موی سر بسیار مفید می‌داند و اشاره می‌کند که ماساژ موی سر با روغن حنا در کاهش ریزش مو تأثیر دارد. همین توصیه را محمدصادق علیخان در کتاب مخازن التعلیم دارد و روغن حنا را برای قوام مو و همچنین سیاه کردن مو توصیه می‌کند.

خواص حنا برای پوست

بیشترین اشارات به حنا در منابع طب سنتی، برای درمان بیماری‌های پوستی است. حنا در نسخ مختلفی برای درمان بیماری‌هایی مانند آبله، جذام، پیسی و انواع زخم‌ها به کاررفته است.

از دیدگاه برخی حکما، حنا دارای قوه‌ی قابضه است و پوست را جمع کرده و باعث ضخامت آن می‌شود. در گذشته ماهیگران برای حفظ پوست خود به جهت کار مداوم با طناب، دستان خود را حنا می‌بستند. ابوعلی سینا معتقد است که حنا باعث جمع‌شدن و تقویت عضلات می‌شود. او در درمان بیماری عذیوط (سست شدن عضلات مقعد در مردان به هنگام انزال) به حنا اشاره می‌کند.

در کتاب قانون، برای رفع ترک پوست استفاده از حنا توصیه شده است. ابن‌سینا یکی از درمان‌های ترک پا را حنا می‌داند. همچنین برای ترک پوست آلت تناسلی، استفاده از حنا، توتیا و موم را تجویز می‌کند (قانون در طب، جلد 5، صفحه 275)

یکی دیگر از خواص حنا برای پوست، رفع لکه‌های پیسی روی پوست است. پیسی یا برص یک ناهنجاری رنگدانه در پوست است که باعث ایجاد لکه‌های سفید روی پوست می‌شود. ابن سینا علت این بیماری را اخلاط مضر سوداوی می‌داند. برای رنگ کردن جای پیسی، استفاده از حنا، برگ گردو و وسمه را به میزان برابر تجویز می‌کند (قانون در طب، جلد 7، صفحه 171)

یکی دیگر از فواید حنا که در طب قدیم به آن اشاره شده است درمان جزام است. حکیم مؤمن، خوردن آب خیسانده‌ی برگ حنا را برای رفع جزام توصیه می‌کند و اشاره می‌کند که جزامی که به هیچ شیوه‌ای درمان نشود، تنها با این روش رفع می‌شود. همچنین این نسخه را برای رویش ناخن و رفع زخم گوشه ناخن مفید می‌داند. (تحفة المؤمنین، محمدمؤمن حسینی تنکابنی، صحفه 321)

خواص حنا برای پوست منحصر به موارد گفته شده نیست. عقیلی خراسانی در کتاب قرابادین کبیر برای درمان سوختگی آن را تجویز نموده است. همچنین برای درمان سوزش و گرمی دست و پا نسخه‌ای شامل حنا، ختمی، لعاب اسفرزه و به‌دانه را توصیه نموده که به شکل ضماد بر روی موضع گذاشته شود.

همین اشارات را بوعلی سینا در کتاب قانون دارد. ابوعلی سینا برای درمان سوختگی و بوی بد واجبی، توصیه می‌کند که جای سوختگی حنا گرفته شود.

اثرات ضد درد حنا

همانگونه که اشاره کردیم، در بسیاری از مناطق ایران برای درمان سردرد از حنا یا ترکیب حنا و شاه‌تره استفاده می‌کنند. در بسیاری از نسخه‌های طب سنتی به اثرات ضد درد حنا اشاره شده است.

حکیم مؤمن برای رفع سردرد ضماد حنا با سرکه بر روی پیشانی را تجویز کرده است. همچنین اشاره می‌کند که برای رفع درد پهلو و کوفتگی اعضا، حنا و موم به همراه روغن گل‌سرخ بر روی موضع قرار داده شود. عقیلی خراسانی در قرابادین کبیر روغن برگ حنا را برای تسکین درد مفاصل  تقویت اعصاب و نیز رویش مو مفید می‌داند. (قرابادین کبیر، جلد 2، صفحه 926)

در کتاب مخازن التعلیم، روغن حنا برای درد مفاصل و درد عرق‌النساء (سیاتیک) توصیه شده است. روش تولید روغن حنا در این نسخه این گونه آمده که مقداری برگ حنا با دوبرابر آب جوشانده شود تا آب نصف شود. آنگاه آن را صاف نموده و با مقدار برابر روغن کنجد قاطی شده و حرارت داده شود تا کل آب تبخیر شود. (مخازن التعلیم، محمدصادق علیخان، صفحه 275)

سایر خواص حنا

خواص حنا، منحصر به موارد گفته شده در بالا نیست. حنا از نظر برخی حکما مُبَهی (افزایش دهنده میل جنسی) و تقویت کننده چشم است. در ادامه به چند مورد از خواص حنا، در طب بومی و سنتی اشاره می‌کنیم.

در طب بومی برخی مناطق، حنا برای درمان زودانزالی توصیه شده است. هر چند این نسخه در کتب مرجع طب سنتی به چشم نمی‌آید. با توجه به اینکه حنا ضخامت پوست را افزایش می‌دهد، گذاشتن حنا بر روی آلت تناسلی، باعث ضخامت پوست آلت شده و حساسیت آن را کاهش می‌دهد که به نظر می‌رسد می‌تواند در کاهش سرعت انزال مؤثر باشد.

حکیم مؤمن نوشیدن آب خیسانده ده مثقال حنا را برای درمان بیماری‌های طحال، سنگ کلیه، سنگ مثانه و عسرالبول (دشواری خروج ادرار و احساس درد هنگام ادرار کردن) بسیار مفید می‌داند. (تحفه‌المومنین، محمدمؤمن حسینی تنکابنی، صحفه 321)

ابوعلی سینا ضماد حنا به همراه داروهای دیگر را برای درمان بیماری‌های کبد مفید می‌داند (قانون در طب، جلد 4، صفحه 209). همچنین برای درمان زَحیر، توصیه می‌کند که پارچه آغشته به گلاب و حنا بر روی مقعد گذاشته شود. زحیر نوعی اسهال خونی است که طبیبان آن را این گونه تعریف کرده‌اند: زحیر جنبشی (پیچشی) است در روده راست (بزرگ) که شخص را ناچار می‌کند که برای دفع براز (مدفوع) برخیزد اما چون به مبرز (دستشویی) رود، چیزی جز اندکی مخاط آمیخته به خونی رقیق او را بیرون نیاید.

موارد بیشتری از کاربرد حنا در طب قدیم وجود دارد که بیش از این در این مجال نمی‌گنجد.

جمع‌بندی

مواردی که اشاره شد، بخشی از خواص حنا است که در کتب طب سنتی آمده است. علاوه بر طب سنتی، تحقیقات علمی جدید هم روی تأثیر حنا در درمان بیماری‌ها صورت گرفته است که ان‌شاالله در مقاله‌ی بعدی به صورت مفصل به آن اشاره می‌شود.

شما هم اگر در طب بومی و محلی خود کاربردی از حنا را می‌دانید که در این جا به آن اشاره نشده است، سپاسگزار هستیم تا آن را برای ما بنویسید.

کشور ایران دارای تنوع اقلیمی بالایی است و با 8000 گونه گیاهی ثبت شده، از این منظر جزء 20 کشور اول جهان است. جنگل‌های زاگرس با 6 میلیون هکتار مساحت، 40 درصد پوشش جنگلی ایران را تشکیل می‌دهند. در کنار بلوط که درخت غالب این جنگل‌ها است، بنه نیز یکی از درختان مهم و با اهمیت اقتصادی و زیستی بالا می‌باشد. شیره درخت بنه یا سقز خام، یکی از چند محصول این درخت ارزشمند است که آن‌گونه که باید و شاید، اهمیت آن هنوز درک نشده است.

در طب سنتی اثرات درمانی زیادی برای سقز خام ذکر شده است از جمله در بحث درمان زخم‌های دستگاه گوارش، عفونت‌های داخلی از جمله عفونت مثانه و پروستات و …در این مقاله ما قصد داریم بیشتر در مورد این صمغ درمانگر صحبت کنیم.

فهرست:

• معرفی درخت بنه
• گونه‌های درخت بنه
• سقز خام چیست؟
• سقز خام چگونه برداشت می‌شود؟
• تفاوت سقز، مصطکی و کندر؟
• اثرات درمانی سقز

معرفی درخت بنه

درخت بنه، گونه‌ای از پسته کوهی است که در مناطقی از خاورمیانه و به خصوص ایران می‌روید. پسته کوهی، انواع مختلفی دارد و در مناطق مختلف، به نام‌های متفاوتی شناخته می‌شود. درخت بنه بیشتر در مناطق سنگلاخ کوهستانی و و معمولاً در ارتفاع زیر 2000 متر رشد می‌کند.

درخت بنه بسیار کند رشد می‌کند. قطر تنه آن تا 2 متر و عمر آن می‌تواند به 1000 سال نیز برسد. درخت بنه کهن‌سال چلونک در شهرستان زیرکوه خراسان جنوبی با عمر بیش از 600 سال در فرمت آثار ملی به ثبت رسیده است.

خانواده	Anacardiaceae
نام علمی	Pistacia Atlantica
نام انگلیسی	Persian Turpentine Tree
نام عربی	البُطم
نام فارسی	سقز، بنه

برگ‌های درخت بنه، کشیده و بیضی شکل است. درخت بنه دیرخزان است و در پاییز رنگارنگ و زیبا است. میوه درخت بنه، کوچک و بیضی است. میوه درخت بنه در بهار سبز و نرم است و به تدریج تا اوایل پاییز سفت و سبز رنگ می‌شود و مغز آن شکل می‌گیرد. چوب درخت بنه بسیار آروماتیک و معطر است.

میوه درخت بنه در فصل بهار سبز و نرم است. طعم ترشی دارد و از آن برای درست کردن ترشی و مزه‌دار کردن دوغ استفاده می‌کنند. در فصل تابستان به تدریج سفت شده و در اوایل پاییز مغز آن به صورت کامل شکل می‌گیرد. مغز بنه، چرب و بسیار مغذی و طعمی شبیه به پسته دارد.

گونه‌های درخت بنه

درخت بنه گونه‌های زیادی دارد. مطابق تقسیمات گیاه‌شناسی، درخت بنه، که به نام علمی Pistacia Atlantica شناخته می‌شود، درای سه زیر گونه است:

• Atlantica: گونه‌ای است که بیشتر در کردستان، ایلام و بخش‌هایی از زاگرس می‌روید و در کردی به آن قه‌زوان می‌گویند.
• Cabulica: بنه کابلی که در کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان یافت می‌شود.
• Mutica: این گونه در ترکیه و بخش‌هایی از آذربایجان ایران می‌روید و به ترکی به آن چاتلانقوش می‌گویند.

البته برخی منابع ، گونه کردستانی یا Atlantica  را متفاوت‌ می‌دانند و تحت یک طبقه بندی جداگانه به نام Pistacia eurycarpa قرار میدهند.

سقز خام چیست؟

سقز خام ، شیره درخت بنه است. این صمغ به صورت طبیعی تا حدی از درخت تراوش می‌کند. سقز رنگ روشن و تا حدی مایل به سبز داشته و بسیار چسپناک است. در مجاورت هوا و به خصوص هوای سرد سفت می‌شود.

سقز خام هنگام تراوش از تنه درخت مایع و چسپنده است و رنگی روشن و تا حدی مایل به سبز دارد و در هوای سرد تا حدی سفت می‌شود.

سقز خام از دو بخش فرّار تربانیتن و غیر فرّار کلوفان تشکیل شده است و  متشکل از 39 جزء است که اصلی‌ترین آنها آلفا پاینن است. کامفن، دی‌ال‌لیمونن و آرمادندرن از دیگر اجزای صمغ درخت بنه می‌باشد. تربانتین به صورت گسترده‌ای در صنایع داروسازی، بهداشتی و صنعتی کاربرد دارد.

سقز چگونه برداشت می‌شود؟

برداشت سقز از درختان بنه از اوایل تیر ماه و در اوج فصل گرما انجام می‎‌شود. برای برداشت سقز، تنه درخت را زخمی کرده و با استفاده از خاک رس یک کاسه‌مانند گلی را بر تنه درخت ایجاد می‌کنند. سقز به تدریج و طی دو تا سه هفته در کاسه گلی جمع می‌شود. بعد از پر شدن کاسه‌ها، آن را صبح زود (که هوا خنک است و سقز نمی‌چسبد) تخلیه و سقز را جمع‌آور می‌کنند.

در مستند زیر نحوه برداشت سقز در روستاهای کردستان را می‌توانید ببینید:

میزان صمغ‌دهی درختان بنه متفاوت است. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که از نظر میزان صمغ دهی و همچنین کیفیت آن، رویشگاه‌های اطراف مریوان و اورامان در استان کردستان و شوریجه از توابع مرزداران در اطراف سرخس، بهتر از دیگر مناطق کشور هستند.

تفاوت سقز، مصطکی و کندر؟

بین سقز، کندر و مصطکی، یک رایحه و طعم مشترک وجود دارد. البته این شباهت بین مصطکی و کندر بیشتر است.

سقز خام، همان‌گونه که توضیح داده شده، شیره درخت بنه است. مصطکی (Mastic) صمغ تنه مصطکی است. مصطکی گونه‌ای از پسته کوهی است که ارتفاع آن به سه متر می‌رسد. صمغ آن ابتدا شفاف و نرم است، ولی به تدریج در مجاورت هوا سفت و مایل به زرد می‌شود. این صمغ خوش‌رایحه و تا حدی شیرین است.

کندر، صمغ تنه درختچه‌ای به همین نام است که به انگلیسی به آن Frankincense می‌گویند. و از تیره روشنکان است. کندر رایحه‌ای شبیه به مصطکی دارد، اما طعم آن گس و طلخ است.

اگر بخواهیم به یک تفاوت سقز و مصطکی با کندر اشاره کنیم، می‌توانیم بگوییم که سقز و مصطکی هر دو گونه پستی کوهی هستند اما کندر از تیره پسته‌ایان نمی‌باشد.

سقزخام از نظر شکل ظاهری کمی متفاوت‌تر از مصطکی و کندر است و بیشتر حالت مایع‌گونه خود را حفظ می‌کند. اما در مجاورت هوا و به خصوص هوای سرد سفت می‌شود و رنگ آن رو به روشن است.

اثرات درمانی سقز

سقز خام، به نام‌های علک و علک البُطم‌ در منابع طب سنتی آمده است. از دیدگاه حکمای طب سنتی، سقز، طبیعتی گرم و خشک دارد. محلل، ملین و مبهی است است. محلل، به ماده‌ای می‌گویند که اخلاط فاسد اعضا را دفع می‌کند. سقز قابض است و عفونت‌های داخلی بدن را خشک و دفع می‌کند. مبهی هم به مفرده‌ای می‌گویند که باعث افزایش قوای جنسی (باه) می‌شود.

سقز که به نام علک و علک البطم در کتب طب سنتی آمده است، طبیعتی گرم و خشک دارد. طبیبان طب سنتی آن را برای تخلیه اخلاط فاسد از بدن، تحلیل ورم‌های سفت و درمان زخم‌‌‌های داخلی تجویز کرده‌اند.

در کتب و نسخ طب سنتی، بر روی اثرات ضد التهابی و ضد میکروبی سقز خام، تأکید زیادی شده است. در گذشته سقز را روی زخم مرهم کرده‌اند تا عفونت آن را تخلیه کند. همچنین از دود آن برای عفونت چشم استفاده شده است.

در نسخ ابوعلی سینا، برای درمان زخم معده و اثنی عشر توصیه شده است. همچنین ابوعلی سینا، برای درمان ورم سلعه یا خنازیر (سل غدد لفناوی) آن را تجویز کرده است.

در میان حکمای طب سنتی، ابوعلی سینا تأکید زیادی روی سقز نموده است. ابوعلی سینا برای درمان زخم معده، زخم اثنی عشر و سایر ناراحتی‌های گوارشی آن را تجویز کرده است. همچین در نسخ مربوط به دردهای سیاتیک (عرق‌النساء) و مفاصل از آن استفاده کرده است.

زکریای رازی در کتاب الحاوی آن را برای درمان ورم‌های صلب (برآمدگی و غده‌های داخلی بدن که سفت و غیرقابل حرکت‌اند) تجویز کرده است.

در چند سال گذشته مطالعاتی نیز در دانشگاه های کشور انجام شده و اثرات ضد درد، ضد باکتریایی و ضد سرطان آن مورد بررسی قرار گرفته است که در زیر به آن اشاره می‌شود:

اثرات ضد باکتریایی

یکی از مهترین خواص سقز اثرات ضد میکروبی و ضد باکتریایی آن است. از همین رو است که برای درمان بیماری‌های دستگاه گوارش از جمله هلیکوباکتر و زخم معده تحویز شده است.

در یک مطالعه انجام شده در دانشگاه علوم پزشکی کردستان مشخص شد که اسانس الکلی شیره بنه بر روي باکتري هاي کلوستریدیوم اسپوروژنس، اشریشیا کلی و استافیلوکوکوس اورئوس (که یکی از عوامل اصلی مسمومیت‌های غذایی وگوارشی هستند) نه تنها خاصیت بازدارندگی بلکه خاصیت ضد باکتریایی نیز دارد و از آن حتی می‌توان به عنوان یک ماده محافظت‌کننده استفاده کرد.

همچنین مطالعاتی روی اثر مثبت سقز خام روی درمان بیشتر سویه‌های هلیکوباکتر انجام شده است که به عنوان نمونه می‌توان به این مطالعه در دانشگاه نیوساوت ولز سیدنی اشاره کرد. این مقاله را می‌توانید اینجا ببینید.

اثرات ضد سرطان

در منابع طب سنتی و به خصوص در کتاب‌های الحاوی زکریای رازی، کتاب اکسیر اعظم‌خان و نیز در نسخ ابن الیاس شیرازی، برای درمان انواع ورم‌ها و توده‌های صلب (که احتمالاً شامل برخی سرطان‌ها هم می‌شده است) به سقز خام اشاره شده است.

در یک تحقیق که نتیجه آن در مجله تحقیقات دارویی ایران به چاپ رسیده است ، مشاهده شد که سقز خام دارای اثر بالقوه ضد تکثیر سلول‌های سرطان سینه در انسان است. 

اثرات ضد درد

برخی از اجزای سقز، خاصیت ضد درد دارند. از همین رو است که در برخی از نسخ طب سنتی، برای تسکین و درمان درد عرق‌النسا (در قدیم به رگ سیاتیک عرق النساء میگفته اند) و سایر دردهای کمر و مفاصل، به سقز اشاره شده است.

در رابطه با اثرات ضد درد آلفا پاینن یک مطالعه در مرکز تحقیقات سلولی و ملکولی دانشگاه علوم پزشکی سنندح بر روی موش‌های صحرایی انجام شده است و مشخص شد که آلفا پاینن در دوزهای 5 و 10 میلی‌گرم به ازای هر کیلو وزن بدن، اثرات ضد دردی مانند دوز 5 میلی‌گرم دیکلوفناک سدیم دارد (مقاله را اینجا می‌توانید مشاهده کنید).

با وجود این مطالعات، به نظر می‌رسد هنوز آن‌گونه که باید و شاید، جایگاه این صمغ درمان‌گر درک نشده است و در آینده نیاز به تحقیقات و مطالعات گسترده‌تر و جدی‌تر است.

شما هم اگر تجربه‌ای درباره استفاده از این اکسیر جان‌افزا دارید، آن را در قسمت نظرات ثبت کنید تا دیگران هم از آن بهره‌مند شوند.